O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

Xalqaro terminallarda yuk tashish.
Xalqaro yuk tashishda ikki usul 
mavjud bo‘lib, uning birinchisida yuklar jo‘natuvchidan yuk qabul qiluvchiga 

---

430
to‘g‘ridan-tug‘ri etkazib berilsa, ikkinchisida jo‘natish va (yoki) qabul qilish 
joylaridagiterminallarga etkazib beriladi. Ikkinchi usulni terminal tizimli 
xalqlararo yuk tashishlar deb yuritiladi va unda transporg jarayonini tashkll 
etish asosiy zvenosi i bo‘g‘ini) vazifasini terminallar bajaradi. Terminallar 
aksariyat transport-ekspeditsion ishlarni bajaradplar. Terminal iborasi xalqaro 
iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi natijasida mdh davlatlariga etib kelgan bo‘lib, 
uning tom ma’nosi ingliz tilidagi terminal so‘zi bo‘lib, oxirgi to‘xtash joyini 
bildiradi. Jahon amaliyotida esa treigh terminaliborasi ishlatilib, uning ma’nosi 
transport tarqatuvchi markaz bo‘lib, turli xil tovarlarni omborlarda (zaruratga 
ko‘ra) tijorat maqsadida saqlash bilan birga, har xil zaruriy xizmatlarni ham 
bajaradi. 
Terminal yoki terminal majmui-hozirga zamon talabiga binoan, texnologik 
jixozlangan, tovarlarni transportirovkalash va ularni guruxlab tarqatish bilan 
bog‘liq kompleks injener-texnik inshoot bo‘lib, unda quyidagi ishlar bajarilishi 
mumkpn: 
—
Bojxona to‘lovlariii bajarish; 
—
Ortish-tushirish ishlari 
—
Keng nomenklaturadagi tovarlarni (konteynerlarda kelgan tovarlarni ham) 
saqlash; 
—
Sarxillash va jo‘natishga tayyorlash; 
—
Transport vositalariga texnik xizmat ko‘rsatishvaularga to‘lovli joy 
berish; 
—
sug‘urtalash va hisobot ishlarini bajarish; 
—
axborot xizmati, boshqa terminallar, yuk jo‘natuvchi va qabul qiluvchilar 
bilan aloqani tashkil etish; 
—
mehmonxona 
turidagi 
xizmatni 
tashkil 
etish. 
Terminalningasosiyvazifasitovarlarnibo‘shtarqatishdan
Iborat. 
Terminallar,asosan,yirik temir bekatlarida.Daryo pristanlarida, aeroportlarda, 
yuk avtomobili termiiali (yuat)larida tashkil etiladi. Yirik temir y o‘l bekatlarida 
maxsuslashtirilgankonteynerterminallarixambo‘lishi mumkin. Ba’zi bir korxona 
va tashkilotlarga xizmat ko‘rsatuvchi ochiq turdagi yoki yopiq turdagi 
terminallar bo‘lishi mumkin.Yopiq turdagi terminalga 2001 yil neft va neft 
mahsulotlariii qamchidovoni orqali tashish bplan bog‘ltq angrenva pop neft 
mahsulotlari terminalini misol qilib keltirish mumkin. 
Terminaltizimidatashishnitashkiletuvchioarga quyidagilarkiradi:
—
Eksieditorlar. Ekspeditorlar yuklarni jo‘natishva keltirish bilan bog‘liq 
xodimlar bo‘lib, ular o‘z nomlaridan yoki vakolatiniolgan korxona (tashkilot) 
nomidan shartnoma tuzib tashish ishlari javobgarligini olgan shaxslardir; 
—
Yuk tashuvchilar. Yuk jo‘natish joyidan uni etkazib berish joyigacha 
tashish ishlarini bajaruvchi transporttashkiloti yoki shaxsiy mulk (transport) 

---

431
egasi. 
O‘zbekiston Respublikasida terminal tizimida yuk tashuvchilarga, toshkent 
aeroportiterminali, paxtatolasi temir yo‘l terminallari(buxoro va sirdaryoda)va 
“o‘zharlararotrans” (uzmejtrans)"xissadorlikyukavtomobil bekatlarinikirgazish 
mumkin. 
Paxtatolasiterminali 
har 
bir 
viloyatda 
xam 
tashkil 
etilishi 
rejalashtirilgan. 
Terminal tizimidan yuk tashishda yirik va mayda kompaniyalar 
foydalanadilar. Transport ekspeditsiyasi xizmatlari bozorining beshafqat 
raqobati sharoitida terminal tizimlari tovarlarni tezlashtirib etkazib berishga 
imkon yaratib beradi; terminallar aksariyat hollarda talab va taklif mavsumiy 
o‘zgarishlarini mavjudligi bilan bog‘liq omborlarzaxiralarnga ega bo‘lishlari 
imkonshsh beradi; tijorat (tovarni baland narx bilan sotish va qulay goliqqa 
tortilish) maqsadida tovarlarni uzoq vaqt saqlash imkonlari mavjudligi ko‘pchilik 
korxonalarni 
terminal 
texnologiyalaridan 
foydalanib, 
o‘zlarining ombor 
xo‘jaliklaridan voz kechishlarga imkon yaratib beradi. Buning misoliga " o‘zbek 
paxta sanoati" qoshida tashkil etilgan termi-iillar paxta tozalash zavodlarshshng 
o‘z omborlariga zarurat yo‘qligini keltirish mumkin. 
Davlat miqyosida barcha transportlar infratuzilmasi rivojida terminal 
tizimining ahamiyati kattaligining hisobga olinib rivojlangan mamlakatlar xalqaro 
yuk tashpshlarni tartibga solish maqsadida maxsus qonunlar qabul qilingan. 
Masalan, yapopiyada yuk tashish terminal tiziminirivojlantirishiga avtomobil 
transporti terminallari to‘g‘risidagiqonun asos bo‘lgan.* A.S.Shustov, E.A.Malisheva 
ma’lumotlariga ko‘ra hozirgi kunda yaponiyada150 dan ortiq maxsuslashtirilgan 
terminallar, shu jumladan, “seyko” soatini tarqatish markazi, tez buziluvchi 
qishloq xo‘jalik maxsuulotlarga ishlov beruvchi "deykoku" terminallarini 
keltirish mumkin. 
O‘zbekistonda hammaxsusterminal nomlidavlat innovatsiondasturi qabul 
etilgan. 
Xalqaro terminallar orqali yuktashishni tashkil etishda quyidagilarni 
inobatga olish kerak: 
—
Tashishtexnologiyasini, 
harakatni 
tashkil 
etish 
ti - 
zimiva transport harakati marshrutini tanlash;
—
Zarur bo‘lgan transnort vositalari tailovi va hisobi;
— transport 
vositalari 
harakat 
jadvalini 
ishlab 
chiqish va uni aloqador korxonalar bilan kelishish. 
Harakatni tashkil etish quyidagichabo‘lishi mumkin to‘g‘ridan to‘g‘ri (bir 
transport vositasi yukni jo‘natish terminalidanto etkazib borish terminaliacha) 
etkazish; uchastka terminaligacha (oraliq terminalda yarim tirkamaniyoki 
konteynerni almashtirish) etkazish; estafeta (haydov chi yoki ekipajni marshrut 
ichi oraliq terminalida)almashuvi. 

---

432
O‘zbekistonda havo transporti bo‘yicha yuk tashishterminallari toshkent 
aeroportida va asakadagi “uzdeuavto” zavodi komplektatsiyasi yuklariga 
xizmatetuvchi andijonaeroportida mavjud. 
G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida va Rossiyada quyidagi terminal 
shaxobchalari mavjud: 
—
Yevropa tizimi terminallari(jumladan konteyner shaxobchasi); 
—
Ikki- uch mamlakatnibirlashtiruvchitermina shaxobchalari; 
—
Ayrim transport kompaniyalariga qarashli multimodal yuk tashish 
terminallari. 
Yuk tashish ishlarini yiriklashtirish.Bajarilganilmiy tekshirish ishlari yirik 
sanoat korxonalarigaishlab chiqarish kombinatlariga olib boruvchn kam 
faoliyatliichki temir yo‘llarning yuk oboroti avtomobil transportiga berilsa va 
sutkali yuk oboroti kichik bo‘lgan temir yo‘l bekatlariyopilsa, katta iqtisodiy 
samara olinishi mumkinligini ko‘rsatadi. 
Tadqiqotchi olimlarning ma’lumotlariga ko‘ra, yuk bekatlarining 22 foizidan 
ortiqrog‘ida sutkali yukoboroti (jo‘natish va qabul qilish) 3 vagondan 
ortmaydi.Bunda yuk bekatlari ishini to‘xtatish, ularning texnikasidan foydalanish va 
xizmatchi xodimlarni saqlab turishga qilinadigan xarajatlarini qisqartirish yuklarni 
aralash temir yo‘l-avtomobil transportida tashishni rivojlashtirishga imkon boradi 
va iqtisodiyotga katta foyda keltiradi. Investitsion mablag‘lar iqtisodiy samarasi 
bo‘yichaterminal va uzellarda yuk tashish ishlarini yiriklashtirish va ularni 
mexanizatsiyalash avtomobillarda yuk tashish masofasini sezilarli darajada oshirib 
yubormagan takdirda ichki temir yo‘llarning qayta tuzish ishlari ichida 
birinchimasalalardan hisoblanadi.