O. A. Shermatov b. Z. Nosirov d. T. Islamova m. Ya. Qobulova d. B. Axmadaliyeva r. D. Imomov

Jahon baholari -tovarlarni import yoki eksport sharoitida sotish uchun foydalaniladi. Ular jahonda yetakchi tovar ishlab chiqaruvchilar va mahsulot yetkazib beruvchilar bahosiga qarab aniqlanadi.
Bazis - oldindan tuzilgan bitimlarda boshlang‘ich baho sifatida qo‘llaniladi va qo‘shimcha hamda olib tashlashlar yordamida tuzatishlar kiritilishi mumkin.
Ma’lumot – o‘tgan davr uchun haqiqatda tuzilgan bitimlar bo‘yicha yoki shu mahsulotni boshqa yetkazib beruvchilar bo‘yicha baho darajasini aks ettiradi.
Transfert – bu turli xil baholar bo‘lib, u xalqaro birlashmalar, firmalar, kompaniyalar va transmilliy kompaniyalar doirasida tovar va hizmatlarni yetkazib berish uchun hisob-kitoblarda qo‘llaniladi.
Garov - mahsulotlar garovga sotib olinganda qo‘yiladigan baholar.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining hususiyatlaridan kelib chiqib shuni ta’kidlash lozimki, ayrim dehqonchilik mahsulotlari turli davrlarda ma’lum bir talab va taklif asosida sotilib, uning bahosida keskin tafovutlar paydo bo‘ladi. Bu esa bahoning mavsumiy xarakatidir. Ayrim mahsulotlar ham ishlab chiqarilgan paytda ham ma’lum bir davr saqlanib, keyin sotiladi. Shunga qarab, ularning bahosi ko‘tarilib yoki pasayib turadi.
Qishloq xo‘jaligida baholarining tebranib turishi bozor kon’yukturasidan kelib chiqadi. Bu esa tabiiy sharoitga bog‘liq.


14.3. Bozor sharoitida narxlar shakllanishini takomillashtirish

Davlatning agrosanoat majmuini rivojlantirishga qaratilgan baho va moliya-kredit siyosati eng avvalo quyidagi muhim masalalarni hal qilishga qaratilgan bo‘lishi kerak:

mamlakat oziq-ovqat mahsulotlari bilan o‘z-o‘zini ta’minlashni rag‘batlantirish va oziq-ovqat xavfsizligiga Yerishish;
sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasida ekvivalent munosabatlarga Yerishish;
qishloq xo‘jaligiga agosanoat majmuasi birligi va uning sfYeralari monopoliyasining salbiy ta’sirini pasaytirish;
qishloq tovar ishlab chiqaruvchilarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlaydigan darajada daromadga ega bo‘lishini qo‘llab quvvatlash;

• 
  ishlab chiqarish samaradorligini o‘stirishda, mehnat unumdorligini oshirishda, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanishga ko‘maklashish;
  
• 
  mamlakat ichida yagona iqtisodiy makonni vujudga keltirish, yaqin va uzoq xorij bozorlariga chiqish.
  

Baho va moliya-kredit mexanizmlari o‘rtasida mustahkam aloqadorlik zarur bo‘lib, ularning qo‘shilib ketishi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini me’yordagi joriy faoliyat va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun zarur daromadlar bilan ta’minlashi mumkin.
Bozor iqtisodiyotida baho munosabatlari quyidagi tamoyillarga asoslanishi mumkin:

• 
  Erkin baholarning davlat boshqaradigan baholar bilan qo‘shilib ketishi;
  
• 
  talab va taklif ta’siri ostida muvozanat bahosining vujudga kelishi;
  
• 
  qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bahosining va qishloq xo‘jaligiga yetkazib beriladigan sanoat mahsulotlari bahosi bilan ekvivalentligini ta’minlash;
  
• 
  taklif bahosini hisoblashda me’yoriy usullardan foydalanish;
  
• 
  tovar ishlab chiqaruvchilarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirish uchun yetarli darajada daromad bilan ta’minlash;
  
• 
  qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va uning samaradorligini oshirish;
  
• 
  mahsulot sifatiga va uni sotish muddatlariga qarab baholarni tabaqalantirish;
  
• 
  qishloq xo‘jaligida fan-texnika taraqqiyotini rag‘batlantirish;
  
• 
  moliya-kredit munosabatlari va baholarning aloqadorligini optimallashtirish.
  

Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri muvozanat bahosining vujudga kelishidir. Uning darajasi har bir tovar uchun talab va taklif teng kelganda, mos kelganda aniqlanadi. Ana shu mos kelgan paytda baho bir vaqtning o‘zida mahsulot ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriy xarajatlarini aks ettiradi. Lekin amaliyotda har doim ham bunday bo‘lavYermaydi. Bu o‘zaro aloqador bir qancha omillarga bog‘liq: monopoliyaning mavjudligi va sof raqobatning yo‘qligi, inflyasiyaning ta’siri va boshqalar. Qishloq xo‘jaligida, shuningdek, renta omillarining va asosiy turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga nisbatan past elastik talabning harakat qilishi muvozanat baholarining harakat doirasini qisib qo‘yadi. Qishloq xo‘jaligida baholarning Erkin vujudga kelishi boshqa tarmoqlarga qaraganda chegaralangan, shuning uchun ularga nisbatan bu yerda davlatning boshqaruvchi(tartibga soluvchi)lik roli ancha kattaroq bo‘lishi kerak. Stixiyali bozor asosida tarmoqlar qo‘shimcha mahsulotlarning baho orqali qayta taqsimlanishi ba’zi tarmoqlarda turg‘unlik holatlarini va boshqalarni keltirib chiqarib, me’yoriy takror ishlab chiqarish asosini buzadi. Baho munosabatlarini butun takror ishlab chiqarish jarayonida, mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan moddiy-texnikaviy resurslarni sotib olishdan boshlab to uni pirovard sotishgacha bo‘lgan jarayonida qarab chiqish kerak bo‘ladi. Butun jarayon davomida daromadlarni qayta taqsimlash sodir bo‘ladi. Pirovard mahsulotni yaratishda qatnashuvchilar o‘rtasida baho tarkibidagi xarajatlar va foydaning salmog‘i o‘rtasida teskari bog‘liqlik kuchayadi. Bu asosan qishloq xo‘jaligiga tegishli bo‘lib, bu tarmoqda xarajatlar yuqori salmoqqa ega, jami foyda esa nisbatan oz salmoqni tashkil etadi.
Amaliyotda bozor sharoitida tovar va hizmatlarga baho shakllanishining bir qancha usullari mavjud.
1.O‘rtacha xarajatlar darajasi qo‘shilgan foyda bo‘yicha baholarni o‘rnatish. Bu usul mahsulot tannarxiga bir xil qo‘shimcha hisoblashdan iborat
2.Zararsizlikni ta’minlash va maqsadli foyda olish. Bu usul umumiy xarajatlarni va turli darajadagi sotish hajmidan kutilayotgan tushumni taqqoslashga asoslanadi.
3.Mahsulotning real qiymatidan kelib chiqib baholarni o‘rnatish. Bu usul mahsulotga qo‘yilgan bahoning aniq miqdoriga xaridorlarning ta’sirlanishiga tayanadi.
4.O‘rtacha joriy baholar darajasi asosida baholarni o‘rnatish. Tovar ishlab chiqaruvchi asos qilib raqobatchilar bahosini qabul qiladi va o‘zining xarajatlariga va mahsulotga bo‘lgan talabga e’tibor qilmaydi.