O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Bo ‘sag ‘a kuchi. Qo
‘zg‘aluvchan to ‘qimaga ta ’sir etib, unda harakat potensialini 
yuzaga chiqarish uchun zarur boMgan eng kam ta ’sir kuchi b o ‘sag ‘a (ta ’sir 
b o ‘sag‘asi) kuchi deb ataladi. B o ‘sa g ‘a kuchining mutlaq m iqdori to ‘qimalaming 
xossalari va flziologik holatiga, shuningdek, ta ’sir berish usullariga ham bogMiq 
boMadi. Elektrtoki bilan to‘qimani ta ’sirlashda ikki xil usuldan foydalaniladi: hujayra 
sirtidan va hujayra ichidan ta’sir etish. Birinchi usulda, ikkala elektrod hujayra 
sirtiga q o ‘yiladi, ta’sir ettirilgan tok to ‘qimaga anod sohasidan kirib, katod sohasidan 
chiqib ketadi, bu usulni kamchiligi shundaki; tok to‘qimada ancha tarmoqlanadi: 
tokning faqat bir qismigina m em brana orqali o ‘tadi, bir qismi esa hujayraiararo 
b o ‘shliqdan o ‘tadi. Shu sababli, ta ’sirlanishda qo‘zg‘alish vujudga kelishi uchun 
haqiqatda zarur miqdordan ko‘ra k o ‘proq tok kuchi olish zarur b o ‘ladi.
T a’sirlanishning ikkinchi usuli aniqroq bo‘lib, unda hujayra ichiga elektrod 
kiritiladi (uchining diametri 0,5 
m k
g a teng elektrod kiritiladi), ikkinchisi esa hujayra 
sirtiga taqaladi. Buholatda tutashtirilgan tokning hammasi m em brana orqali o ‘tadi, 
b o ‘sag‘a kuchi miqdori birmuncha an iq boMadi. Turli hujayralarda bu kattalik har 
xi!bo‘ladi.
Ta'sirningfoydali vaqti.
M em branada qo‘zg‘alishni yuzaga keltirish uchun 
to ‘qimaga elektr toki ta’sir etib turadigan minimal vaqt tokning kuchiga teskari 
proporsionaldir (4-rasm). Agar abssissa o ‘qiga elektr stimulning ta ’sir etish uchun 
ketgan minimal vaqt millisekundlar hisobida, ordinata o ‘qiga esa tok kuchi qiymatlari 
q o ‘yilsa, kuch-vaqt egri chizig‘i olinadi. Bu egri chiziqni L. G oorveg, G. Veyss, L. 
Lapik so ‘nggi vaqtda D. N. N asonovlar turli qo‘zg‘aluvchan to ‘qim alar ustidagi 
tajribalarda o ‘rganganlar. Q o‘zg‘alishni yuzaga chiqaradigan minima! tok kuchini 
Lapik - 
reobaza
deb atadi. Bir reabazaga teng tok berilganda, m em branada harakat 
potensialini yuzaga chiqarish uchun zarur b o lg a n minimal vaqt 
foydali vaqt
deb 
ataladi. Tokning kuchaytirilishi ta ’sim ing minimal vaqtini qisqartirishga olib keladi, 
ammo chegarasiz kuchaytirib bo‘ Imaydi.
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Foydali vaqt (OC) ni aniqlash ancha mushkul, chunki reobaza miqdori oz-ozdan 
o ‘zgarib turadi. Bu o ‘zgarishlar sokinlikda membrananing funksional holatdagi 
o'zgarishlam i aks ettiradi. Shuning uchun L. Lapik boshqa shartii kattalikni taklif 
etdi va uni 
xronaksiya
deb atadi. X ronaksiya - qo‘zg‘aluvchan to ‘qimaga ikki 
reobaza tok kuchi bilan ta ’sir etib turganda, uni qo‘zg‘atish uchun zarur b o ‘lgan 
qisqa vaqtdir(O D ). Xronaksiyani aniqlash usuli-xronaksimmetriya deb ataladi. Bu 
usul faqatgina tadqiqotlardagina em as, balki klinik am aliyotda ham muhim 
ahamiyatga ega. Umuman olganda, xronaksimmetriyadan insonlaming nerv-muskul 
tizimiga ftinksional baho berishda unumli foydalaniladi. Ulardagi organ ik o‘zgarishlar 
mushak va nerv to‘qimalarda xronaksiya kattaligining oshishi bilan kechadi, bu o ‘z 
navbatida katta diagnostik ahamiyati bilan ham xarakterlidir.
Ta*sir ku ch in in g ortib borish tikligi.
Nerv yoki muskul ta ’sirlanishining 
bo‘sag‘a m iqdori stimulning qancha vaqt ta’sir etishigagina emas, balki stimul 
kuchining ortib borish tikligiga ham bog'liq. T a’sir bo‘sag‘asi to ‘g ‘ri burchak 
shaklidagi tok zarblaridan engkam mîqdordaboMadi, bunday tok zarblari kuchining 
maksimal darajasi tez ortib borishi bilan farqlanadi. To‘g‘ri burchak shaklidagi tok 
zarblari o ‘m iga chiziq yoki eksponensial ravishda ortib boruvchi stimullar tatbiq 
etilsa, b o ‘sag‘alar kattaroq b o ‘lib chiqadi, tok kuchi qancha sekin ortib borsa, 
bo‘sag‘alar shuncha ko‘proq oshib boradi.
Tokning ortib borish tikligi bir qadar minima! miqdordan pastroq kamayganda 
tok qaysi oxirgi kuchigacha oshirilm asin, harakat potensiali mutlaqo paydo 
b o ‘lmaydi. Buning sababi shuki, ta ’sir kuchi orttirilgan vaqtda to ‘qimada faol 
o ‘z g a ris h la r r o ‘y b erib u lg u rad i, bu o ‘zgarishlar esa b o ‘sa g ‘ani oshirib, 
qo‘zg ‘alishning kelib chiqishiga to 'sq in lik qiladi.
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qo‘zg‘aluvchan to‘qimaning sekin ortib boruvchi ta’sirga shunday moslashish 
hodisasi