refrakter
fazaga mos keladi. Bu fazada to ‘qim a q o ‘zg‘aluvchanligi asta-sekin ortib
boradi. Bu faza nerv tolalarida 5-10
ms
davom etadi. Q o‘zg‘aluvchan to 'q im a bu
fazada kuchli ta’sirga javob qaytara oladi, am m o harakat potensialining amplitudasi
keskin kamaygan bo‘ladi.
Q o‘zg ‘aluvchan to ‘qimalar tadqiqot qilinganda mahalliy jav o b
ham da manfly
izli potensiaii davrida bo‘sag'a osti stim ullarga ham to'qim ada harakat potensialini
generatsiyasi kuzatiladi. Bu faza
supernorm al
yoki
ekzaltatsiya
fazasi deb ataladi.
Q o ‘z g ‘alu v c h an to ‘qim alardagi iz d e p o ly a riz a tsiy a s in i k u c h a y tira d ig a n ,
uzaytiradigan ta ’sirlar, masalan, zaharlanish supernormal fazasini kuchaytiradi va
u zaytiradi. Iz potensiaii yo‘q nerv tolalarda bu faza ham bo‘lmaydi.
Bu fazaning
d a v o m iy lig i 3 0
m s
ni ta sh k il e ta d i. Q o ‘z g ‘a lu v c h a n m e m b ra n a n i izli
g ip e r n o ly a riz a ts iy a
d a v rid a
s u b n o r m a l
fa z a b o s h la n a d i b u h o la t
qo‘zg‘a!uvchanlikning pasayishi bilan nam oyon boMadi.
L ab illik . Q o ‘zg ‘aluvchanlikni b aholashda ta ’sir b o 'sa g 'a si
foydali vaqt,
xronaksiyalardan tashqari labillik tushunchasi ham ishlatiladi. L abillik yoki
funksional chaqqonlik tushunchasini
birinchi b o iib , fanga N. Y e. Vvedenskiy
kiritgan.
Labillik
yoki
funksional chaqqonlik
degandaN . Ye. Vvedenskiy «mazkur
apparatning fiziologik faoliyatiga hamroh boMadigan elementar reaksiyalaming ozmi-
k o ‘pmi tezligi» ni tushungan.
N. Ye. Vvedenskiy fikriga ko'ra, tez-tez beriladigan ta ’sirlarga q o ‘zg‘aluvchan
to ‘qima I sekundda qancha ko‘p harakat potensiaii
bilan ja v o b bera olsa, o ‘sha
labillik o ‘lchovi hisoblanadi.
Q o‘zg ‘aluvchan to'qim aning labilligi uning m utlaq refrak ter davri bilan
aniqlanadi. Olim laravvaligaritm ik qatorda im pulslaro‘rtasidagi minimal interval
mutlaq refrakter davrining uzunligiga aniq mos kelishi kerak, deb hisoblashar edi.
Ammo stimullar mutlaq refrakter davrga teng interval bilan kelib turganda
faqat
ikkita impuls hosil boMadi, uchinchi im puls esa to'qim aning ta ’sirlangan joyida
depressiya avj olishi tufayli tushib qoladi. Shu sababli stim ullar qatorida ta ’sir
ritmini yuzaga chiqarish uchun shu stim ullar o'rtasidagi interval m utlaq refrakter
davridan birmuncha ortishi k e ra k .
Organizmda ixtiyoriy harakatlami vujudga keltiruvchi nervtolalaridan o'tadigart
impulslar soni bir sekundda 50 dan oshm aydi, labilligi eng yuqori eshituv nervining
sezuvchi tolalari va tormozlovchi R enshou hujayralarda ular o ‘tkazishi
mumkin
bo‘ Igan impulslar soni bir sekundda 1000 dan ortiqroqdir.
Turli organizimlarda va hatto bir organizmning o ‘zidaham harakatlanuvchi nerv
tolalari labillikjihatdan bir-biridan ancha farq qiladi, lekin shunday boMsa ham, bu
labillik hamisha tegishli muskul tolalarining labilligidan ancha yuqori boMadi.
Q o‘zg ‘alishni nerv dan muskulga o'tkazadigan sinaps apparatining labilligi yanada
kamroq.
Nerv yoki muskulning ritmik ta ’sirlanish jarayonida ham labillik o'zgarishi
mumkin, chunki q o ‘zg‘alish toMqinlari ritm ik qatorda o ‘zaro ta ’sir etib turadi. Bu
o ‘zaro ta’sir ba’zan labillikning kamayishiga sabab bolsa, ba’zan, aksincha, labiilikni
oshirib yuboradi.
25
www.ziyouz.com kutubxonasi
Labiüikning shu tariqa ortishiga yoki A. A. Uxtomskiy ta ’biri bilan aytganda,
ritm ning o ‘zlasht¡rilishiga, baqaning yakkalangan nerv tolasida G.
Meves qilgan
tajribani misol qilib keltiraylik. Baqaning yakka nerv tolasi sekundiga 460 chastotali
ritm ik stimullar bilan ta’sirlanadi. H ar bir stimulga javoban,
harakat potensiali
v u ju d g a keldi. S o‘ngra stim ulyatsiya chastotasi oshirilib, sekundiga 740 ga
yetkazildi. Dastlab tola faqat har b ir ikkinchi stimulga javob qaytardi, ya’ni ta’sirlar
ritm ining transformatsiyasi ro ‘y berdi. Lekin shunday ta’sir bir necha sekund davom
ettirilgach, tola o ‘ziga berilgan ritmni o ‘zlashtira boshladi va javob berish chastotasi
oshib, sekundiga 740 impulsga yetdi.
M odda almashinuvidagi qaysi jarayonlarqo‘zg‘alishi vaqtida membrana orqali
o ‘tgan N a‘ ionlarining protoplazm adan tashqi eritmaga faol ravishda chiqarilishini
ta ’minlasa, ritmning o ‘zlashtirilishi o ‘sha jarayonlaming tezlashuviga bog‘liq.
N e y ro n lar fiziologiyasi.
Yüklə
Dostları ilə paylaş: