5-rasm. Nerv tolasida lokal javob:
A, B v a D - bo 'sag ‘adan past tok qisqa vaqt ta 'sir etilganda nerv tolasida membrana
potensialining o ‘zgarishlari.
« B o r yoki yo‘q» qonuni. Bu qonuniyatni birinchi bo'lib, G. B oudich baqa
yuragini tekshirib kashf etgan. K eyinchalik bu qonuniyat boshqa q o ‘zg ‘aluvchan
to'qim alarda ham kuzatilgan. Bu qonunga k o ‘ra, ta’sir bo‘sag‘adan past ta ’sirlar
q o ‘z g ‘alish ig a sabab bo‘lmaydi bu - « y o ‘q» qonuni, b o ‘sa g ‘a stim ullariga
qo‘zg ‘alish darhol maksima! kattalikka yetadi, bu - «bor» qonuni va ta ’sir yanada
kuchaytirilganda ham «effekt» oshm aydi.
Bu qonunga asosan «yo'q» b o ‘sag ‘adan past stimulga q o ‘zg ‘alish
butunlay
kelib chiqmasligini bildiradi, deb faraz qildilar. «Bor» bo‘sag‘aga esa q o ‘zg‘aluvchan
to'qim a potensial imkoniyatlarini batam om tugatganliginining ifodasi, deb qaraldi.
Keyinchalik mikroelektrodlar bilan o lib borilgan tadqiqotlar, ta ’sir etuvchi stimul
kuchi b o ‘sag ‘aga yaqin bo‘lganda, shu t a ’sirlangan qism ida tarqalm aydigan
mahalliy (lokal) javob yuzaga chiqishi aniqlandi.
Bundan
tashqari, nerv va m uskul tolasidagi harakat potensiali yuksalib yeta
oladigan maksimum «bor»ning m iqdori ham o'zgaruvchan em as, q o ‘zg‘aluvchan
to'qim alam ing fiinksional holatiga qarab u m a’lum chegaradan ortib yoki kamayib
turadi. Bunga sabab, tirik hujayrada m em brana depolyarizatsiyasining taraqqiy
etishini faol ravishda to 'x tatib turadigan jarayonlar ro ‘y b eradi.
Birinchidan,
inaktivatsiyajarayoni membrananing Na" ionlarining o ‘tkazuvchanligini kamaytiradi,
ikkinchidan, membrananing K+ ionlarining o ‘tkazuvchanligining oshiruvchi jarayon
yuz beradi. Membrananing natriy ionlarini o ‘tkazuvchanligining ortishiga qanday
b o ‘!masin to'sqinlik qilinsa yoki aksincha, kaliy ionlarining o ‘tkazuvchanligi
osonlashtirilsa, harakat p otensialining amplitudasi kam ayadi. M embrananing
ionlam i o ‘tkazuvchanligi qaram a-qarshi tomonga o'zgarsa, harakat potensialining
am plitudasi ortib ketadi.
N erv tolasiga kokain, novakain, uretan kichik m iqdorda ta ’sir etilganda harakat
potensialining amplitudasi
kam ayishi bilan bir qatorda, «bor yoki yo‘q» qonuni
ham buziladi. Bu shunday ifodalanadiki, nerv tolasining ta ’sirga beradigan javoblari
lokal ja v o b bilan normal harakat potensiali o ‘rtasidagi oraliq shakliga kiradi. Intakt
nerv tolasida tok kuchi ortganda faqat lokal javoblar ortadi, lekin potensiallarining
amplitudasi ta ’sirlovchi stim ulningkuchiga bog‘liq boMmaydi. Bunga qarama-qarshi
o ‘laroq, kuchsiz narkozlangan nerv tolasida yoki z a if to k katodi ta’sir etib turgan
23
www.ziyouz.com kutubxonasi
to la d a bo‘sag‘a ta ’siri o s tid a k elib fhiqadigan harakat potensiallari kichik
amplitudali bo‘ladi, am m o stimullar kuchiga ortib borishi bilan bu potensiallar sekin-
asta kattalashib boradi.
Shuning uchun «bor yoki y o ‘q» qonuniga qo‘zg‘aluvchan to ‘qimaning ta’sirga
ja v o b b erishining u m u m iy
q o n u n i deb qaralm asdan, tarqaluvchi harakat
potensialining xususiyatlarini ta ’riflab beruvchi qoida,
deb qarash maqsadga
muvofiq boMadi.
Q o 'z g ‘alishda to 'q im a q o ‘zg 'a lu vch a n !ig in in g o 'zg a rish ia ri.
H ujayra
membranasida harakat potensialining yuzaga chiqishi qo‘zg‘aluvchanlikko‘p fazali
o ‘zgarishlari bilan birga boradi. Bu o ‘zgarishlami o ‘rganish uchun ikkita qisqa,
am m o kuchli elektr stimul beriladi, qo ‘zg ‘aluvchan to ‘qima hujayra membranasiga
bu stim ullar ketma-ket uzatiladi va harakat potensiali qayd qilinadi.
Harakat potensialining avjiga chiqish davri
mutlaq refrakter
fazaga to‘g‘ri
keladi, bu fazada qo‘zg‘aluvchanlik butunlay yo'qoladi. Bu fazada ikkinchi ta ’sir
har qancha kuchli bo‘lsa ham, yangi harakat potensialini keltirib chiqara olmaydi.
Bu fazaning kelib chiqishiga harakat potensiali generatsiyasi jarayonida
natriy
tizimining inaktivatsiyasi va kaliy ionlarining o‘tkazuvchanligi ortishi sabab bo‘ladi.
M utlaq refrakter faza davomiyligi turü q o ‘zg‘aluvchan to ‘qimalarda har xil bo'ladi
(nerv tolalarida 0,5
ms,
yurak muskullarida 250-300
ms).
H ujayra membranasi repolyarizatsiyasi natriy ioni kanallarini reaktivatsiyaga
uchratadi, shu bilan birga kaliy ionlarining o‘tkazuvchanligi pasayadi. Bu
nisbiy
jarayon
iz potensiali
generatsiyasi vaqtida
qo‘zg‘aJuvchanlikning
o'zgarishiari (B. I. Xodorov
I 1 < »
« * i « t » i * i H
I t » I i . 1 i
I 1 I 1 1 L l 1 . 1
Yüklə
Dostları ilə paylaş: