O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

qaytar
sezuvchanlik
d eg a n o g ‘riq sezgilari kuzatilm aydi.
O ld in g i ild i z la r ta rk ib ig a k ira d ig a n to la la r o ld in g i s h o x la rd a g i m o to r 
hujayralam ing, shuningdek, orqa m iyaning k o 'k ra k segm enti bilan bei sigmentidagi 
yon sh o x lard a jo y la s h g a n va vegetativ nerv sistem asiga kiradigan hujayralam ing 
aksonlaridan iborat. O rq ad ag i ildizlam i h osil qiluvchi tolalar um urtqalararo spinal 
gangliylardagi b ip o ly a r hujayralam ing o ‘siqlaridir.
O rq a m iy a ild iz la rid a n o 'tu v ch i to la la r o ‘zidan boshlanadigan neyronlam ing 
tanalari q ay e rd a y o tg a n lig i quyidagi tajribalar bilan aniqlanadi: orqa m iya ildizlari 
qirqib q o ‘y ila d iy o k i k u lran g m o d d asin in g m a’lu m b irq ism ig a shikast yetkaziladi, 
bir necha k u n d a n k ey in esa gistologik prep aratlar tayyorlab, nerv tolalarining 
ayniganligi (d e g e n eratsiy asi) qayd qilinadi.
O rq a m iy a n in g o rq a ildizi orqa m iya tugunining p astro g ‘idan qirqib q o ‘yilsa, 
periferiyaga b o ru v c h i to la la r ayniydi, o ‘sha tugunning y u q orirog1 idan qirqilganda 
esa o rq a m iyaga k iru v ch i tolalar ayniydi. O rqa m iya tuguni sohasidagi nerv tolalari 
aynim aydi, bu o rq a ildizlam ing tolalari o ‘zidan boshlanadigan nerv hujayralarining 
tanalari shu y e rd a ek an lig id an guvohlik beradi. O ldingi ildizlam ing tolalari qaysi 
bosqichda q irq ib q o 'y ilish id an qat’i nazar, shu qirqilgan jo y d a n periferiyaga tom on 
ayniydi, oldin g i y o k i yo n shoxlarga shikast y etkazilganda ham bu tolalar ayniydi. 
Bu oldingi ild izlard an o ‘tuvchi tolalar o ‘zidan boshlanadigan neyronlam ing tanalari 
oldingi yoki y o n sh o x la rd a joylash g an lig in i ko‘rsatadi.
O rqa m iya ildizlarida impulslami turlicha tezlik bilan o ‘tkazuvchi har xil (yo g on, 
ingichka) nerv to la la ri bor.
O rq a ild izla rd a g i y o ‘g ‘on (1 2 -2 2
mkm)
tolalar A ä tipga m ansub b o lib , muskut 
dug larin in g y a d ro x altasid an va paylardagi G oldji tanachalaridan keladigan affe­
rent im pulslarni o 'tk a z u v c h i y o ‘llar hisoblanadi. Shu tolalardan o tuvchi im pulslar 
m u sk u ln in g c h o ‘z ilish ig a ja v o b a n r o ‘y beruvchi m iotatik reflekslarni yuzaga 
chiqaradi. 0 ‘rta c h a y o ‘g ‘on!ikdagi ( 5 -1 2
mkm)
to la la r A ä va A ä tipga m ansub 
b o ‘lib, o rq ad a g i ild izlard an o ‘tadi, ular tagti! retseptorlardan va yadro xaltasidan 
chetdagi (p erife riy a d a g i) muskul d uglarining retseptorlaridan boshlanadi. Bundav 
tolalar kavak ichki azolari (qovuq, m eda, ingichka va yo ‘g ‘on ichak, to ‘g ‘ri ichak va 
h. k .)n in g re tse p to rla rid a n ham boshlanadi. A ä va A ä tipdagi afferen t tolalar 
m e x a n o retsep to rla rd a n im puls o ü b keladi. Bu to la la r o rq a m iyaga kirgach, orqa 
ustunlarga o ‘tib o rq a m iyaning y u q o riro q va p astroq segm entlaridagi kulrang
76
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m o d d ad a jo y la sh g a n kiritma (k o m issu ra l) neyronlarga k o lla te ra lla r b era d i. Bu 
guru h n in g o zg in a afferent tolalaridan o ‘tu v ch i im pulslar o rq a m iy a n in g b ir talay 
n eyronlarini q o ‘z g ‘atao la d i. R e tse p to rlard an m a ’lum b irm iq d o ri t a ’sirlanganda, 
m asalan, b arm oqqa igna sanchilganda m usk u llam in g katta b ir g u ru h i shu tariqa 
qisq arib , q o ‘l yoki oyoqning bukulishiga sa b a b b o'lad i. O rqadagi ild iz la m in g eng 
ingichka (diam etri 2 -5
mkm)
tolalari A » tip g a m ansub bo ‘lib, term o retsep to rlard an
v a o g riq retseptorlardan im pulslar o lib k eladi. O g ‘riq retse p to rlard a n keluvchi 
im pulslar S tipga mansub tolaiar (m ielin siz ingichka tolalar) orqali ham o rq a m iyaga 
kiradi.
O ldingi ildizlardan ham turli tipdagi efferen t nerv tolalari o 'tad i. U lard a shunday 
to la la r bor: I ) y o ‘g ‘on tolalar (d iam etri o ‘rta hisobda 16
mkm
) A£ m a n su b b o ‘ lib, 
skelet m uskullarga impulslar olib keladi; 2 ) ingichka tolalar (diam etri o ‘rta hisobda 
8 
mkm)
A 3 tip g a m ansub bo‘lib, m u sk u l d u g in in g q isqaruvchi e le m e n tla rin i 
innevatsiyalaydi va 3) preganglionar sim p a tik tolalar, V tipga m a n su b d ir.
O rqa ildizlar qirqibqo‘yilgach, sezuvchanlikyo'qolishi bilan b irq a to rd a , harakat 
funksiyasi ham buziladi. Orqa m iy an in g b arc h a orqa ildizlarini ikkala tom ondan 
qirq ib q o ‘y ib (u lar itning keyingi o y o q la rin i innervatsiyalaydi), o ld in g i ildizlari 
beshikast qoldirilsa, hayvon operatsiyadan keyingi dastlabki v aq td a sh u oyoqlari 
bilan y u ra olm aydigan bo'lib, qo lad i. B ir necha vaqt o ‘tgach sezu v ch an lik d an
m ahrum boMgan keyingi oyoqlar y a n a h a ra k a tg a keladi-yu, bu h a ra k a t anorm al: 
shart-shurt, keskin b o ‘ladi; keyingi o y o q la r haddan tashqari qattiq b u k ilib ,y o z ila d i. 
B unday h arakatlar