O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

kalorimetrik bombada
aniqlanadi. Kameraga 
m a’lum miqdordagi m odda solinadi, toza O, bilan toidiriladi va modda yondiriladi. 
Kamerani o'rab turgan suvni isishiga qarab ajralgan energiya aniqlanadi.
Karbonsuvlar oksidlanganda 17,17 k D j/g (4,1 kkal/g) lg y o g ‘ oksidlanganda 
38,96 kDj (9,3 kkal) issiqlik ajraladi. Energiyani uzoq muddat davomida yog‘ sifatida 
z a x ira q ilish o rg a n iz m u c h u n e n g q u la y d ir. O q s illa r o rg an izm d a to la 
oksidianmaydilar. Oqsildan aminogmppalar ajralib mochevina sifatida orgamzmdan 
chiqarilib yuboriladi. S huning uchun ham oqsilning kalorim etrik bom bada 
yondirilgani organizmda oksidlanganligidan ko‘proq energiya ajratadi; kalorimetrik 
bom bada oqsil yondirilganda-22,6/kD j/g (5,4kkal/g), organizmda oksidlanganda 
esa 17,7 kDj/g (4,1 kkal/g) g a teng. Bulaming orasidagi farq mochevina yonganda
ajralgan energiyaga to‘g ‘ri keladi.
Metabolizm darajasini aniqlash.
K atabolizm n a tijasid a hosil boMgan 
energiyaning deyarli yarmi ATF molekulasining sintezi paytidagi issiqlik sifatida 
sarflanadi. Musku! qisqarishi paytidagi energiyaning 80% i issiqlik sifatida 
y o ‘qoladi, faqat uning 20% igina mehanik ishga (muskul qisqarishi) sarflanadi. 
Agar inson ish bajarmasa unda hosil bo‘layotgan energiyaning barcha qismi issiqlik 
sifatida chiqarib yuboriladi (m: inson tinch holatda yotganda). Demak, ajralib 
chiqayotgan issiqlik kattaligi odam organizmidagi modda almashinuvi darajasini
to‘la o ‘zid aaksettirarekan.
Organizm sarflayotgan energiyasini aniqlash uchun vositasiz va vositaii 
usullardan foydalaniladi. Energiya sarfini vositasiz aniqlashni Lavuaze va Lapiaslar 
birinchi bo‘ lib i 788 yilda qoMIaganlar.
Vositasiz kalorimetriyada -
organizmdan ajralib chiqayotgan issiqlik bevosita 
aniqlanadi. Buning uchun tekshiruvchi (odam yoki hayvon) mahsus germetik 
kameraga kiritiladi. Kam era orqali quvurda suv o'tkazilgan boMib, shu suvning 
issiqlik sig‘ imi, ma’lum vaqt birligida o‘tgan suv miqdori, kameraga kiiayotgan va 
undan chiqayotgan suvning haroratini hisobga oigan holda tekshiriluvchidan 
ajralgan issiqlik miqdori hisoblab topiladi.
Vositaii kalorimetriyada-
m a’lum bir vaqt oralig'ida iste’mol qilingan 0 2 va 
ajralib chiqayotgan 
C 0 2
gazini aniqlash orqali organizmdagi energetik sarf hisoblab 
topiladi. Chunki energiya ajralishi asosan organizmdagi oksidlanish jarayomga 
bogMiqdir. Shuning uchun ham gaz almashinuvini o^ganish orqali organizmdagi 
energetik sarfni aniqlash mumkin. Duglas-Xoldeyin usuli eng keng tarqalgan 
vositaii kalorimetrik usuldir. Bu usul bo‘yicha 10-15minut davomida tekshiriluvchi
294

---

mahsus moslama yordamida atm osfera havosidan nafas olib D uglas qopchasiga 
nafas chiqaradi. Shu qopchadagi havo tarkibidagi 0 2 va C 0 2 gazlarining miqdori 
foizlarda aniqlanadi. Muayyan vaqt ichida ajralib chiqqan CÔ 2 ni sarflangan 0 2 ga 
nisbati-wa/as 
koeffitsientiga
qarab organizmda oksidlanayotgan moddani aniqlash 
mumkin. Oqsil oksidlanganda nafas koeffitsienti 0,8 ga, yog‘ lar oksidlanganda 0,7 
ga, karbonsuvlar oksidlanganda 1,0ga teng bo‘ladi. Nafas koeffitsientining har bir 
qiymatiga 
kislorodning kalorik ekvivalenti
mos keladi. O rganizm 1 litr kislorod 
sarflaganda ajralib chiqadigan energiya miqdoriga kislorodning kalorik ekvivalenti 
deb a y tila d i. K islorodning k a lo rik e k v iv alen ti k a tta lig i m uayyan paytda 
oksidlanayotgan tnoddaning turiga bog‘liq, agar karbonsuvlar oksidlanayotgan 
boMsa 21 kDj (5 kkal)ga, oqsil oksidlanganda-18,7kD j (4,5 kkal)ga va yog‘ 
oksidlanganda-19,8 kDj (4,7kkal)ga teng bo‘ladi.
Asosiy almashinuv. Energiya almashinuvi jadalligi turli omillar ta’sirida o ‘zgarib 
turadi. Shuning uchun ham har xil odamlardagi energiya almashinuvini solishtirish 
uchun asosiy alm ashinuv-degan o ‘lchov, k a ttalik q ab u l q ilish g an .