O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

shartsiz
va 
shartli
reflekslarga bo'ldi.
Shartsiz reflekslar 
Shartli reflekslar
1. Tug‘ma, nasldan-naslga 
1. Individual hayot natija- 
beriluvchi reaksiya, 
sida orttirilgan reaksiya. 
k o ‘pchiligi tug' ilishi bilan
o ‘zini namoyon qiladi.
2. Turga xos, ya’ni shu vakil- 
2. Individual, 
laming hammasiga xos.
3. Turg‘un, butun hayot davom ida 
3. Turg‘un em as, hayot davo- 
saqlanib turadi. 
mida hosil bo 'lib , y o ‘qolib turadi.
4. MNS quyi qismlari (po'stloq 
4. Asosan bosh m iya po‘stlog‘i 
osti yadrolari, miya o ‘zagi, orqa miya) faoliyati mahsulidir. 
ishtirokida amalga oshadi.
5. M a’lum bir retseptor m aydonga 
5. Har xil retseptor maydon- 
adekvat ta’sirotlar berilganda 
larga har qanday ta ’sirlar 
yuzaga keladi. 
berilganda.
Shartsiz reflekslar oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Tug‘ma murakkab shartsiz 
reflektor faoliyatlar 
instinkt
deb ataladi. Ular zanjirli reaksiya sifatida namoyon 
bo‘ladi.
351

---

Shartli refleks ko‘pkomponentl¡ m urakkabreaksiyabo‘lib, indiferent (befarq, 
shartli) ta ’sim i shartsiz ta’sir bilan mustahkamiash asosida hosil bo'ladi. Shartli 
refleks ogohlantirish vazifasini o'taydi, organizm shartsiz ta ’simi qabul qilishga 
tayyor holga keladi. Masalan: organizmning musobaqadan oldingi holatida qonning 
q a y ta ta q s im la n is h i, n afas va q o n a y la n ish in in g k u ch ay ish i n a tija sid a
m uskullam ing zo ‘riqib ishlashi uchun tayyor holatga kelishi.
Sh artli refleks hosil qilish qoidalari.
Shartli refleks hosil qilish uchun 
quyidagilarzarur
1. Ikkita ta ’sirlovchining mavjudligi, ulardan biri 
shartsiz ta 'sir
(ovqat, og‘riq 
chaqiruvchi ta ’sir va hokazo) bo‘lib, shartsiz reflektor reaksiyani chaqiradi, ikkinchisi 
e s a - shartli ta ’sir,
shartsiz ta’sir bo‘lishidan ogoh qiluvchi ta’sir (yorug‘lik, tovush, 
ovqatni k o ‘rsatish va hokazo);
2. B ir necha bor shartli va shartsiz ta ’sirotlaming mos kelishi;
3. Shartli ta ’sim ing shartsiz ta ’sirdan oldin kelishi;
4. Shartli ta ’sirlardiqqat-e’tibom ijalbqiladiganharqanday ta’sirotlarbo‘Iishi 
mumkin;
5. Shartsiz ta ’sir m a’lum darajada kuchli bo ‘lishi zarur, aks holda vaqtinchalik 
aloqa hosil boMmaydi;
6. Shartsiz ta ’sir natijasida shartli ta ’sirga nisbatan kuchli qo'zg'alish vujudga 
kelishi zarur;
7. E ’tibom i chalg‘ituvchi y o tta ’sirlar boMmasligi zarur;
8. Shartli refleks hosil qilinayotgan hayvon sog'lom bo'lishi zarur;
9. Shartli refleks hosil qilinayotganda bosh miya po‘stlog‘i faol holda bo‘lishi 
shart.
boeh miya po tflog1!
/, 
II
-
bosh miya po 'stlog 'idagi
qo 'zg 'alish 
о 
'choqiari;
/ -
shartli
signalning afferent yo 'li; 2 -o g 'iz
bo ‘shlig
ï
retseptorlari; 
3
-
efferent
yo 'liar; 
4 -
uzunchoq miya markazi;
5 -s o 'lak bezi
; 
6,7 - shartsiz signal
neyronlar; 9
-
oraliq neyroniar.
afferent yo ‘llari; 8 - sezuvchi
90-rasm. Shartli refleks hosil
bo'iish chizmasi.
352

---

91-rasm. Shartli refleks hosil bolishining 
I.P. Pavlov (A) va E.A. Asratyanlar (B) 
bo‘yichachizmalari.
К - po'stloq; ZS - ko'ruv markazi; SJ
-
so 'la k bezi; KP
-
hazm markazining