O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 12,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
354
Shartlirefleks turlari. Organizm ja v o b reaksiyasini chaqirayotgan shartJi ta’sirot turiga qarab tabiiy va sun’iy shartli reflekslar tafovut etiladi. Tabiiy shartli refleks deb, shartsiz ta’sirotning tabiiy belgilariga, xossalari (masalan: go‘shtning hidiga, ko‘rinishiga va h. k.) nisbatan hostl boMgan shartli refleks aytiladi. Sun 'iy shartli refleks deb, shartsiz refleksga hech qanday aloqasi bo‘lmagan ta ’sirotga (masalan: qo‘ng‘iroq chalish va uni ovqatlantirish bilan mustahkamlash) shartli refleks hosil qilishga aytiladi. Shartli ta ’sirotni qabul qilayotgan retseptorlar tabiatiga qarab ekstraretseptiv, intraretseptiv va proprioretseptiv shartli reflekslar farqlanadi. Ekstraretseptiv shartli reflekslar, tananing tashqi retseptorlariga berilgan shartli ta ’sirotga hosil qilingan shartli reflekslardir. Bu turdagi shartli reflekslar kengtarqalgan bo‘lib, o ‘zgaruvchan tashqi muhitga moslashish reaksiyasini ta'minlaydi. Intraretseptiv shartli reflekslar intraretseptorlam ing fizikaviy va kimyoviy ta ’sirlanishidan hosil b o ‘luvchi, g o m eo sta z jarayonini t a ’m in lo v ch i shartli reflekslardir. Proprioretseptiv sharti reflekslar, tana k o ‘ndalang ta r g ‘ il m uskullari proprioretseptorlarini qitiqlashdan hosil b o ‘luvchi va h arakat k o ‘nikmasini ta’minlovchi shartli reflekslardir. Berilayotgan shartli ta’sirotning tarkibiga qarab sodda va murakkab shartli reflekslar aniqlangan. Sodda shartli refleksda shartli ta ’sir sifatida oddiy ta'sirlovchi (yorug‘lik, tovush va h. k. ) qo'llaniladi. O rganizm hayot faoliyatida shartli ta ’sir yakka, oddiy b o lm asd an , balki u makon va zam ondagi voqea va hodisalar majmuyi sifatida ta ’sir qiladi. Bunday paytdaorganizm ni o ‘rab turgan tashqi m uhit to ‘la yoki uning ayrim qismlari shartli ta’sirot vazifasini o ‘tashi mumkin. Bunday ta ’sirlar natijasida hosil bo‘lgan reflekslar murakkab shartli reflekslar deb ataladi. Shuningdek, bir vaqtda va ketm a-ket m a’ lum bir vaqt oralig* ida berilgan shartli ta’siro tlarta ’sirida hosil boMgan shartli reflekslar ham mavjud. B ulargam avjudva izli shartli reflekslar kiradi. Mavjud shartli refleksda shartli va shartsiz ta’sirotlar fazoda m os keladilar. M avjud shartli reflekslaming bir necha turlari bor. Mavjud mos keluvchi shartli refleks, shartli ta’sirot berilgandan 1-2 sekunddan so‘ng shartsiz ta ’sirot bilan mustahkamlanishidan hosil boMgan shartli refleksdir. Mavjudorqadaqolganshartli refleks shartli ta’sir berilgandan 5 -3 0 sekund o ‘tgandan so ‘ng shartsiz ta ’sirot bilan mustahkamlanadi. Mavjud-kechikuvchi shartli refleks shartli ta ’sirot uzoq vaqt yakka o ‘zi ta ’sir qilgandan s o ‘ng (m: 3 minut) sh a rtsiz t a ’sirot bilan mustahkamlanadi. Izli sharti refleks - shartli ta ’sirot to ‘xtagandan so‘ng, ta’sirot natijasida kelib chiqqan qo‘zg‘alishlardan qolgan izlar shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlash orqali olingan shartli refleks. Shartli ta ’sirotni shartsiz ta ’sir b ilan mustahkamlash usuliga qarab shartli reflekslar birinchi vayuqori tartibli shartli reflekslar, taqlid qilish, assotsiativ shartli refleks va vaqtga hosil qilingan shartli reflekslarga boMinadi. A gar shartli ta ’sir 355 shartsiz ta ’sir bilan mustahkamlanishi orqali shartli refleks hosil qilinsa, bunday shartli refleks birinchi tartibli shartli refleks deb ataladi. Agar shartli ta ’simi shartsiz ta ’sir bilan emas, balki avval hosil qilingan shartli refleksning shartli ta’siri bilan mustahkamlash orqali shartli refleks hosil qilinsa, bunday shartli refleks Yüklə 12,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|