Kech qolish hisobiga tormozlanish. Itda mustahkam soMak ajratuvchi shartli
refleks hosil qilgandan keyin shartli qo‘zg‘atuvchim shartsiz qo zg atuvchi bilan
mustahkamlashni ma’ium muddatga cho‘zib qo‘ysa, so la k ajralish reaksiyasi tobora
kechika boshlaydi, oxir oqibatda shartli so 'lak oqish cho‘zilgan vaqtni tugashiga
kelib boshlanadi. Shunday qilib shartli qo‘zg‘atuvchi dastlabida tormozlovchi, vaqt
o ‘tishi bilan qo‘zg‘atuvchi ta’sir qiladi. Bu paradoksni q o ‘shimcha qo‘zg‘atuvchi
«vaqt» qo‘shilgani bilan izohlash mumkin. Kech qolish hisobiga tormozlanish muhit
sharoitiga moslashishda muhim ahamiyatga ega. M asalan: 0 ‘tloqda yurgan quyon
och bo‘ri uchun shartli qo'zg'atuvchi hisoblanadi. Tajribasiz yosh bo‘ri quyonni
ko‘rishi bilan unga tashianadi va oradagi m asofa kattaligi sababli quyon qochib
ulguradi. Tajribali bo‘ri pisib yotib quyonni iloji boricha unga yaqinlashishiga
imkon berib, masofani yetib olish darajasiga yetgandagina quyonga tashianadi.
Kechikish hisobiga tormozlanish hayotiy tajrib a asosida yosh ulg‘aygan sari
kuchayadi.
Shartli tormozlanishni fiziologik mexanizmi Shartli tormozlanish nerv hujayralarining faol faoliyati tufayli yuzaga keladi.
Neyroniar ayniqsa o ‘xshash qo‘zg‘aluvchilami farqlaganda murakkab faoliyatni
amalga oshiradi. Shartli tormozlanish charchash jarayoni bilan bog'Iiq emas. Agar
neyroniar faoliyatini turli narkotik moddalar bilan susaytirilsa, shartli tormozlanish
turlari ham kuchayishi kuzatilishi kerak edi. A slida esa teskarisi yuzaga keladi.
p o ‘stloq hujayralari susaysa tormozlanish yo‘qoladi. Tormozlanish jarayoni faol
jarayonligini shundan ko‘rish mumkinki, miya hujayrlari boshqa faoliyat bilan band
qilinsa, tormozlanish y o ‘qqa chiqadi. Agar torm ozlanish charchash boMganda, har
bir yangi harakat charchashni kuchaytirgan b o ‘lar edi. Shunday qilib shartli
tormozlanish faol jarayon hisoblanib organizmni o 'zg arib turuvchi tashqi muhit
sharoitlariga uzluksizmoslashuvini ta’minlaydi. Shartli tormozlanish nerv tizimining
qaysi boMimida yuzaga keladi? Yot ta ’sirlagichni takror va takror qo'llanishi
natijasida ishda mo'ljallovchi shartli refleks so‘nadi.
Bu tormozlanish hosil qilinganligi uchun ichki hisoblanadi. Bosh miya yarim
sharlari po‘stlog‘i olib tashlangan itda shu ta jrib a qilinsa, moMjallovchi shartli
refleks so‘nmaydi. B u tajrib ad an k o ‘rinibturibdiki, shartli tormozlanish jarayoni
m iyaning yuqori b o iim la ri orqali am alga o sh ad i. Bosh miya yarim sharlar
p o ‘s tlo g ‘i m u rak k a b tu z ilish g a eg a. S h a r tli r e f le k s p o ‘stlo q d a s h a r tli
q o ‘zg‘aluvchi markazi bilan shartsiz q o ‘zg‘aluvchi m arkazi orasida vaqtinchalik
bog'lanish hosil boMishi hisobiga yuzaga keladi. Shartli refleks yoyining qaysi
qism ida shartli torm ozlanish hosil b o ‘ladi? 0 ‘tkazilgan tajribalardan olingan
m a ’lumotlarga k o ‘ra shartli torm ozlanish ja ra y o n i refleks yoyining q aerida
joylashishi haqida turli xil fikrlar yuzaga keldi.
Rasmda ko‘rsatilgandek shartli tormozlanish jarayoni shartli qo‘zg‘atuvchining
p o ‘stioqdagi markazida (a); shartsiz qo‘zg‘atuvchining po‘stloqdagi markazida (b);
v a q tin c h a lik b o g 'la n is h tu z ilm a la rid a ( d ) ; h a m s h a rtli ham s h a r ts iz
q o ‘z g ‘a tu v c h ila rn in g m a rk a z la rid a ( e ) ; v a n ih o y a t sh a rtli r e f le k s
mustahkamlanmaganda biologik manfty reaksiya yuzaga kelib po‘stloqdagi shartsiz
qo‘zg‘aluvchi markazini tcrmozlaydi (f).
Shartli tormozlanish miyaning umumiy elektr holatida ham namoyon b o ‘ladi.
359
Shartli tormozlanish beta ritmni mutlaqo yo‘qotib alfa ritmni keskin susaytirib,
uning am plitudasini sezilarli orttiradi, y a’ni shartli tormozlanish vaqtida past
chastotali yuqori am plitudali ritmlar ko‘payadi.
—
5