chunki voqelik ongimizda bevosita o ‘z aksini topmoqda. Birinchi signal tizimi odam
va hayvonlarda mavjud. Yuqori rivojlangan hayvonlarda (sut emizuvchilarda),
q u sh lard a nisbatan m urakkabroq signal mavjud b o ‘lib, u lar xavf-xatar, bu
maydonning egasi kimligi va boshqa xabarlami har xil tovushlar yordamida beradilar.
Faqat insonlarda, mehnat va ijtimoiy faoliyatlari tufayli
ikkinchisignal tizimi
- nutq
rivojlangan.
N utqdagi so‘zlar narsalaming ramzi, sifati, moddiy dunyo voqeliklari haqidagi
kuchli shartli ta ’sirlovchilardir. Bu signal tizimi-talaffuz qilingan yoki o ‘qilgan
so‘zlam i qabul qilishdan iborat. B ir xil voqelik, narsalar boshqa tilda bo'lakcha
talaffuzda b o ‘lib yozilishi ham farqlanadigan so‘z-verbal qabul qilinib mavhum
tushuncha paydo qilinadi.
B olalarda so‘zlam i tushunish, so‘ngra talafluz qilish eshitilgan so‘zlami ayrim
voqelik, narsalar bilan bog‘liqligini anglashi natijasida kelib chiqadi. Moddiy
dunyoning miyadagi subyektiv siymosi neyroniar mexanizmlari yordamida olingan
axborotni mavjud boMgan obyektiv dunyo bilan taqqoslash natijasida paydo
bo‘ladi. Ikkinchi signal tizimi hosil boMishi va rivojlanishi natijasida voqelikni ongda
abstrakt aks etishi va ulardan tushuncha, tasavvur hosil boMishi imkoniyatlari
paydo b o ‘ ladi. Ikkinchi signal tizim ining ta ’sirlovchilari obyektiv dunyoni o ‘zida
aks ettiruvchi, tushunchalam i umumlashtiruvchi so‘zlardir. So‘zlar yordamida
birinchi signal tizimi orqali olingan siymolami sezishdan ikkinchi signal tizimi
yordam ida tasavvur qilish va tushunishga o ‘tiladi. Fikrlash jarayonining asosida
so‘zlar yordam ida ifodalangan mavhum tushunchalar bilan ishlash yotadi.
Til
- b u fikmi ifodalovchi va fikming mavjudligini ko‘rsatuvchi vositadir. Fikrlash
natijalari so ‘z va gaplarda o ‘z ifodasini topadi, ular yordamida fikr almashinish
imkoniyati paydo bo‘ladi.
Nutq
so‘zlar yordamida ju d a ko‘p a ’zolar faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi.
So‘zlar fiziologik faol omil b o 'lib , ichki a ’zolar faoliyatini, modda almashinuv
jarayoniningjadalligini, mushak va sensor tizimlar faoliyatini o ‘zgartira oladi. Aytilgan
yoqimli so‘zlarishqobiliyatini oshirishi vayaxshi kayfiyat hosil qilishi mumkin. Bemor
oldida aytilgan birorta noo‘rin so‘z uning ahvolini og‘irlashtirib q o ‘yishi tabiiy.
Nutqning fiziologik asosi.
Ikkinchi signal tizimi harakat, eshitish, ko‘rish
analizatorlari va m iyaning peshana sohasi faoliyatlari m ahsulidir. Nutqning
boshqarilishi tovush mushaklari, paylari, boglam lari, retseptorlaridan afferent
impulslari oluvchi bosh m iy ap o ‘stlog‘ini ishgatushiruvchi va boshqaruvchi ta’siri
bilan bog'liqdir.
N utqni harakatlant'iruvchi (B rok) m arkaz bosh miya po‘stlog‘ining peshana
sohasidagi ikkinchi, uchinchi pushtalarida joylashgan. Nutqni qabul qilish nutqning
harakatlantiruvchi va qabul qiluvchi (Vem ike) markazlari orqali amalga oshiriladi.
N utqni kodsizlantirish uchun, eshitgan paytda nutq xotirasida uning barcha
elem entlarini saqlab qolish, k o 'rish paytida esa ko'zining izlanuvchan murakkab
harakatlari ahamiyatlidir. Nutqni kodsizlantirish bosh miya chap yarim sharining
(o‘naqay odam da) chakka-tepa va ensa qismlarida amalga oshiriladi. Bu sohalarda
so‘zlar m a ’nosini tushunish vahisob-kitob ishlarini bajarish buziladi.
Dostları ilə paylaş: