O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

128

---

A
-
retikulyar form atsiyaning katta yarim sh a ria r p o 'stlo g 'ig a k o 'ta rilu v c h i
faollashtiruvchi ta 'sirlarining tarqalishyo ‘Uarini tasvirlovchi chizma; B -katta yarim shariar
po ‘stiog ‘idan retikulyarformatsiyaga tushuvchiyo 'Harming chizmali tasviri. Buyo Uarining
spetsifik afferent y o 'liar kollaterailari bilan konvergensiyasi ko ‘rsatiigan. Sp -yarim shariar
po ‘stiog 'iga boradigan va retikulyar formatsiyaga kollaterallar beradigan spetsifik afferent
yo 'liar.
H arakat aktlarin i katta yarim shariar p o ‘s tlo g ‘ini shuning uchun n az o rat q ila
oladiki, p o ‘stloqning m otor, premotor va bosh q a sohalaridagi neyronlar orqa m iy a g a 
(u n in g o ra liq v a m o to r n e y ro n la rig a ) h am e k s tra k o rtik o s p in a l s is te m a n in g
yadrolariga (ta rg ‘il tana, qizil yadro, q o ra su b stan siy a va hokazo) ham e ffe re n t 
im pulslaryuboradi. H ar bir muayyan paytda g av d a retseptorlari k o'ruv, v estibulyar, 
b o ‘g ‘im m uskul, tagtil (tuyish) retsep to rlarid an k atta yarim shariar p o ‘s tlo g ‘ ig a 
afferent im pulslar kelib, bajarilayotgan h a ra k a tn in g borishi (yo‘nalishi, k u c h i, 
am plitudasi va shu n g a o ‘xshashalar) va u n in g n atija lari haqida axborot y e tk a z ib
berish kortikal nazoratning m uqarrar za ru r shartidir.
Shunday qilib, yarim shariar p o ‘stlog‘ i bilan harakat apparati o ‘rtasida d o ira v iy
o ‘zaro ta ’sir m avjud: yarim shariar p o ‘stlo g ‘i harak atn i yuzaga chiqaruvchi a f f e r ­
ent im pulslam i yuboradi va harakat n atija sid a k elib chiqadigan qaytar a ffe re n t 
im pulslar o lib tu rad i. Shu tariqa h ara k at u n in g yuzag a chiqadigan sh a ro itig a
(o ‘zgaruvchan sharoitga) aniq moslanadi va harakat reaksiyasi olinadigan natijalarg a 
qarab y o ‘l-yo‘lakay qayta quriladi.
Katta yarim shariar po ‘st!og‘i boshqaradigan harakat reaksiyalarining xarak terli 
xususiyati shuki, u la r individual hayot tajrib asi n atija sid a, m ashq qilish ja ra y o n id a
vujudga keladi.
M uayyan h ara k a tla r yig‘indisini k o ‘p m a rta takrorlash, y a ’n i m ashq q ilis h
ulam ing avtom atlashuviga sabab boMadi, sh u n g a k o ‘ra harakatlar aniqroq, z a ru r 
darajada chaqqon, kuch va amplitudasi shu harakat aktini bajarishda ha! q ilinadigan 
vazifaga m uvofiq bo* lib qoladi. O rtiqcha harak atlar m ashq qilish jarayonida barh am
topadi.
O dam ning y urishi, yugurishi, tikka tu rish i va m ehnat jara y o n id a b aja ra d ig a n
k o ‘p h arakatlar avtom atlashgan harakat ak tlari hisoblanadi.
M iyaning qo n bilan t a ’m inlanishi va lik v o r.
Miyaningqon bilan tu 'minlanishi.
Bosh m iy a villiziy davrasini hosil q ila d ig a n
ikkita uyqu arteriyasidan va ikkita um urtqa p o g ‘onasi arteriyastdan qon o la d i; 
miya to ‘qim asini qon bilan ta’m inlaydigan a rte ria l tarm oqlar villiziy d a v ra sid an
chiqadi.
Bosh m iya qon bilan uzluksiz ta’minlanishi norm al faoliyat uchun inuhim shartdir. 
Q on kelm ay q o ‘y g an d a yoki qon kelishi ju d a kam ayganda, boshqa h ar q an d a y
hujayra o ‘z faoliyatini nerv hujayralaridan te z t o ‘xtatm aydi; m iyaning v a q tin c h a
qonsirashi hushdan ketishga sabab b o ‘ladi. M iy a kislorodga, oziq m o d d a larg a, 
jum ladan glu k o zag a ehtiyoji katta b o 'lg a n lig i u chun qon ta ’m inotiga ju d a s e z g ir 
boMadi, y a ’ni q o n n in g kam roq kelishi m iyaga ju d a te z ta ’sir etadi.
129

---

B osh m iya k atta yarim sh a rla ri p o ‘stlo g ‘i zo‘r b erib ishlaganda m iya tom irlari 
k engayib, qon k o ‘p roq k eladi. Jum ladan, arifm etik m asalalam i yechishda, kitob 
o ‘qishda va shunga o ‘xshash h ollarda m iy a k o ‘p qon oladi. K alla suyagi jarohatlanib 
tesh ilg an kishilar ustida sh u n d a y k u zatishlar o ‘tkazi!gan. M iya pulsatsiyasini va 
m iy a n in g q o n bilan ta ’m in lan ish in i kalla suyagidagi o ‘sha teshik orqali qayd qilsa 
b o ‘lar edi. K alla suyagiga sh ik ast yetkazm asdan tu rib m iyada qon aylanishini 
tekshirishga ¡mkon b eradigan zam onaviy elektron a sb o b lar (reopletizm ograflar va 
hok azo ) y ordam ida ham sh unday k u zatishlar o ‘tkazilgan.