O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

plazmaning qon ivish faktorlari
deb ataladi. U la r o ch ilg a n vaqtiga q ara b rim
raqam lari bilan belgilanadi. A yrim lari b irin c h i m a rta q ay si k asaln in g q o n id a 
yetishm ovchiligi aniqlangan boMsa, o ‘sha kasalning fam iliyasi bilan nom langan. 
Plazm aning qon ivish faktorlariga quyidagilar kiradi:
201

---

1 y o k i fib r in o g e n
Oqsil. Jigarda hosil bo'ladi. Trombin ta'sirida fibringa 
avlanadi. T rom botsitlar aeresatsivasida ishtirok etadi
II yoki p r o tr o m b in
Glikoproteid. Vitamin K ishtirokida jigarda hosil 
b o 'lad i. Protrom binaza ta’sirida trombinga aylanadi
I I I yoki tr o m b o p la s tin
Apoprotoyein HI oqsiii va tostolipidlar majmuasidan 
iborat. K o'pgina hujayralar membranasi tarkibini 
tashkil qiladi. Tashqi protrombinaza hosil bo'Iishida 
m atritsa vazifasini o'tav d i
IV yoki C a +J ioni
Protrom binaza hosil bo'Iishida, trom botsitlar 
agregatsiyasida, trom botsitar trom b hosil bo’lishida, 
laxta royetraksiyasida ishtirok etadi. Fibrinolizni 
torm ozlavdi
V y o k i g lo b u lin
a k s e l a r a t o r
Oqsil. Jigarda hosil b o ‘ladi. Trombin (lia faktor) bilan 
aktivlanadi. Xa va protrombin aloqasini yaxshilash 
uchun optimal sharoit yaratib beradi
VI c h iq a r ib y u b o r ilg a n
V II yoki p r o q o n v e rtin
Glikoproteid. Vitamin K. ishtirokida jigarda 
sintezlanadi. Tashqi trotrom binaza hosil bo'lish 
m exanizm ida ishtirok etadi. lia, Xa IXa, lia faktorlar 
ta ’sirida va trom boplastin (III 0 ishtirokida 
aktivlashadi
V III y o k i a n tig e m o tilik
g lo b u lin A
Glikoproteid. Jigarda, taloqda, leykotsitlarda 
sintezlanadi. Villibrand faktori (FW) va maxsus 
antigenlar molekulasi bilan kompleks hosil qiladi. Xa 
va X faktori aloqasi uchun optimal sharoit yaratib 
beradi. Yetishmovchiligida gemofiliya A kasalligi 
kelib chiqadi
IX yoki k r is tm a s - f a k to r
a n ti g e m o f i l i k
f a k to r V
G likoproteid. vitam in K ishtirokida jigarda 
sintezlanadi. (XI a. , Vila, tla faktorlari ta'sirida 
aktivlashadi. Yetishmovchiligida gemofiliya V 
kasalligi kelib chiqadi
X yoki S ty u a r t P r a u e r
f a k to r
G hkoprotesid. K vitammi ta sirida jigarda hosii 
b o la d i. V ila va IX a faktorlari bilan aktivlashadi. 
Uni II a faktorea avlantiradi
X I yoki
t r o m b o p l a s t in i n g
p ta z m a d a g i
o 't m i s h d o s h i.
Glikoproteid. Jigarda hosil bo'ladi deb taxmin qilinadi. 
XII a faktori, kallikreinning yuqori molekuiali 
kininogen bilan birgalikdagi ta’sirida aktivlashadi
X II yoki X ag em an
f a k to r i
Oqsil. Hndotelial hujayralarda, leykotsitlarda, 
makrofaglarda hosil bo'ladi, degan taxmin bor 
M anfiy zaryadli yuza, adrenalin, kalikreinlar ta’sirida 
aktivlashadi. Protrom binaza hosil bo'lish tashqi va 
ichki mexanizm lari jarayonlarini ishga tushiradi. XI 
faktor va prekallikreinni aktivlashtiradi
X III yoki
f ib r in s ta b i ll o v c h i
fa k to r (F S F ), f ib r in a z a
Globulin, hibrinoblast v a m egakanotsitlarda 
sintezlanadi. Fibrinni stabil holga keltiradi
H a t c h e r l a k t o r t y o k i 
p r e k a l l i k r e i n
Uqsil. X li taktorni, tiazmm ogen va yuqori moieKuian 
kininogennni aktivlashtiradi
K its je ra ld f a k to r i 
y u q o r i m o le k u ia li 
k in in o g e n (Y u M K )
To'qim alarda hosil bo'ladi. Kallikrein ta ’sirida 
aktivlashadi, XII, XI faktorlam i va fibrinolizni 
aktivlaydi
202

---

P lazm afaktorlariningaktivlashuvi asosan p ro teo liz natijasida, p ep tid ingibitori 
ajralib ketishi hisobiga am alga oshadi. F ak to m in g aktivlashganligi u n in g raq am ig a 
«a» q o ‘y ish orqali belgilanadi (Ila, V a, V ila fak to r va h. k. ). P lazm a fak to rlari 2 
guruhga b o ‘linadi: K vitamin g a b o g ‘liq v a K v itam in ga b o g ‘liq b o ‘lm agan.
Qon ivishi p la zm a faktorlarining k o ‘p la ri jig a rd a hosil boMadi. A y rim larining 
sintezlanishi uchun organizm ga o 's im lik o ziq lari tarkibida tushadigan m o d d a va 
ichak m ikroflorasi tom onidan sintezlanadigan K vitam in zan ir (II, V II, IX, X ).
Qon ivish faktorlarining yetishm ovchiligi yoki aktivligin in g p asay ish ip atalo g ik
qon ketish holatlarini keltirib chiqarishi m um kin. B unday holatlar jig a m in g ch u q u r 
degenerativ kasalliklarida, K vitam ini y etish m aslig id a nam oyon b o ‘ladi. K vitam in 
yog‘da eruvchi vitam indir. Shuning u ch u n h am ichakda y o g ‘ so ‘rilishi b uzilganda, 
organizm da K vitam ini yetishm ovchiligi k elib chiqishi mumkin. A ntibiotiklar bilan 
ichak m ikrofloralari oMdirilganda e s a v ita m in K n in g endogen y etishm ovchiligi 
paydo b o ‘ladi. Ayrim plazma faktorlarining irsiy yetishm ovchiligi kuzatiladi. Bunga 
gem oflliya kasalligi miso! bo‘lishi m um kin.
T ro m b o tsitlar tarkibidagi qon iv ish id a ish tiro k etuvchi m o d d a lar tro m b o tsitar 
yoki qon p lastinkasi faktorlari deb atala d i.
X uddi shunday m oddalar eritro tsitla r, ley k o tsitlar tarkibida ham m avjudligi 
a n iq la n g a n . M o s k elm ag a n q o n q u y ilg a n d a , o n a v a b o la o ‘r ta s id a r e z u s
kelishm ovchilik boMganda k o ‘p eritro tsitla r parchalanadi va q o n ivishi faktorlari 
plazm aga chiqarib yuboriladi, n atijada to m irlard a qon ivib qolishi m um kin.
A ntigenlar bilan stim ulyatsiyalanganda m o n o tsit va m akrofaglar trom boplastin 
oqsilining b ir qism i apoprotein III ni ish la b chiq arad i. Shu h u ja y ra lar K. v itam inga 
bog* liq b o ‘lgan II,VI I, IX, va X faktorlam i h am ishlab chiqaradi. K o ‘pgin a yuqum li 
kasalliklarda ham tomirlarda qon ivib qolish hollari kuzatiladi, bunga sabab leykotsitar 
faktorlam i q onga chiqib ketishidir. H o zirgi p ay td a qon ketishini to ‘xtatishda ikkita 
m exanizm ish tiro k etadi. Q o n -to m ir tro m b o ts ita r g em o staz v a k ao g u ly atsio n
gem ostaz.