O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Yurakning o'ikazuvchi tizimi.
O d d iy h o la td a y u r a k r itm in i y e ta k c h isi 
v azifasini sinoatrial (sinus, sin o a trial, K eyt-F Iek) tu g u n b a ja ra d i. Tinch holatda 
b u tu g u n d a vuju d g a k elad ig an im p u lsla r soni 6 0 - 8 0 ta g a te n g . Q o ‘z g ‘alish la r 
sin o a tria l tu gundan b oM m achalam ing ishchi m io k a rd ig a ta rq a la d i. B axm an 
to la la ri q o ‘z g ‘alish n i o ‘n g v a c h a p b o ‘lm a c h a la r m io k a r d ig a ta rq a lish in i 
t a ’m in l a y d i. S i n o a t r i a l t u g u n y u r a k r i t m i n i b o s h q a r u v c h i tu g u n d ir . 
B o ‘lm a c h a la rd a q o ‘z g ‘a lis h la m ita rq a lis h te z lig i I m /s g a teng.
Q o ‘z g ‘alishiar, avvalo sinoatrial tug u n d a h osil boM ishini turli usullar bilan 
isbotlash mumkin. Gaskel ta jrib ad a shu tugunni sov itish y o k i isitish y o 'li bilan 
q o ‘z g ‘a!ish birinchi shu yerda h o sil b o ‘lishini isbotladi. E n g ishonchli usul, y a ’ni 
ingichka elektrod yordam ida elektroaryaziologik y o ‘l b ila n ele k tr potensiallarini 
y o zib olish usuli bilan ham isbotlangan. E lek trik p o te n sia lla r shu sohada birinchi 
p aydo b o ‘lar ekan, ulam i soni y u rak ritm i b ilan b ir xilligi isbotlangan.
213

---

O ddiy h o la td a o ‘tkazuvchi tizim ning q u y i qism lari avtom atiya xossalari sino­
atrial tug u n id an k elayotgan im pulslar h iso b ig a yashirin holda turadi. A g ar b iro r 
sababga k o ‘ra, sin u s tuguni sohasi zararlansa, atrioventrikulyar (A shoff-T ovar) 
tugun b o sh q a ru v c h ilik vazifasini o ‘z zim m asig a oladi. Bu tugunlarda im pulslar 
soni b ir m in u td a 4 0 - 5 0 tan i ta sh k il q ila d i. Q o ‘z g ‘alish la r sinus tu g u n id a n
atrioventrikulyar tu g u n g a o ‘tayotganda, 0 ,0 4 -0 ,0 6 s davom etuvchi atriventrikulyar 
ushlanib q o lish d e b nom lanuvchi ho lat k e lib chiqadi. A trioventrikulyar ushlanib 
qolishning sa b a b i shuki, sinus tuguni to la la ri atrioventrikulyar tugun b ilan o ‘zaro 
tu tash m ay d i, b a lk i ish ch i m iokard o rq a li b o g ‘langan. Ishchi m iokard orqali 
q o ‘z g (a lish la m i o ‘tis h tezligi nisbatan p astro q . B u esa b o im a c h a va qorinchalam i 
ketm a-ket q isq a rish in i ta ’m inlaydi. A yrim sab ab larg a k o ‘ra, ikkinchi tartibdagi 
avtom atiya m a rk a z i ham ishdan chiqsa, u h o ld a boshqaruvchilik vazifasini G is 
tutami b ajara b o sh la d i. G is tutam ida q o ‘z g ‘alishlar soni minutiga 3 0 -4 0 tani tashkil 
qiladi. A g ard a G is tutam i ham ishlam ay q o ‘y sa, u holda ritm yetakchilik vazifasi 
Purkine tolalari zim m asiga tushadi. Bu h o ld a yurak ishlash ritmi tahminan m inutiga 
20 tani tashkil etad i.
Q o rin ch alar v a boM machalar m uskul to la la ri orqali q o ‘zg‘alishni o ‘tish tezligi 
0,9-1 m /s ta sh k il etad i, boMmacha v a q o rin c h a orasidagi tugun tolalarida esa 0,05, 
P urkine to la la rid a e s a 3 m /s ga teng. P u rk in e to la la rid a q o ‘zg‘alishni te z o ‘tishi 
qorinchalam i b ir v a q td a te z q o ‘zg‘alishini ta ’m inlaydi. Qorinchalami to ‘liq qam rab 
olish vaqti 1 0 -1 0 m s g a teng.
59-rasm. Qorinchalar miokardi qo‘zg‘alish 
vaqtida qo‘zg‘aluvchanligining o‘zgarishi.
1. 
Depolyarizatsiya davri; 2. Boshlangich 
te z rep o ly arizatsiy a davri; 3. Sekin 
repolarizatsiya, yassi davri (plato); 4. Tez 
repolarizatsiya davri; 5. Mutlaq refrakter davri;
6.Nisbiy refrakter davri; 7. Supernormal davri.
Shunday qilib, yurakning o ‘tkazuvchi 
tiz im i b ir qancha fizialogik afzalliklam i 
keltirib chiqaradi: 1. Impulslami ritmik hosil 
q i l i s h n i n g (X P ) ; 2. B o ‘ lm a c h a va 
q o rin ch alam i ketm a-ket qisqarishini; 3. 
Q orincha m io k o rd in i bir vaqtda q o ‘z g ‘alish in i ta’minlaydi.