O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

R
Q = ------
R
bu yerda: Q - bir minutda yurakdan haydalib chiqqan qon miqdori, R-aortadagi 
o ‘rtacha bosim, R-tomir!arni k o'rsatadigan qarshiligi. Bu tenglamadan kelib 
chiqadigon: R=Q-R ya’ni, aortadagi bosim (R) yurakdan bir minut davomida otilib 
chiqayotgan qon hajmiga (Q) va periferik qarshilikka (R ) to ‘g ‘ri proporsional. Bu 
ikki ko‘rsatkichni bilgan holda umumiy periferik qarshilikni aniqlash mumkin. 
Tomirlaming periferik qarshiliklari, har bir tomiming qarshiliklari yig‘indisiga teng. 
Tomirlami nayga qiyos qilib, uning qarshiiigini (R ) Puazeyl fonnulasi yordamida 
aniqlash mumkin:
J * - “ L
n r ^
bu y erd a: L -n a y n in g u z u n lig i, ç -n a y d a n o q ib o ‘ta y o tg a n su y u q lik
qovushqoqligi, 0-o‘zgarmas kattalik (3,14) aylananing diametrga nisbati, r-nayning 
radiusi.
Tomirlar sistemasi ju d a ko‘plab naylardan iborat b o ‘lib, ulami bir biri bilan 
ulansa, summar qarshiligi, har b ir nayning qarshiliklari yig ‘indisiga teng:
R=R,+R2+ R + ...+ R 4
Tomirlami parallel ulab chiqilganda, ulaming qarshiliklari yig‘indisini quyidagi 
formula bilan hisoblash mumkin:
231

---

R=-----------------------------
V
ä
/ V
ä
/ V
ä
‘ ...+ '/R ,
Bu formula yordam ida tomirlaming qarshiligini aniqlash mumkin emas, chunki 
tom irlar diam etri m uskullarning qisqarishi hisobiga o ‘zgaruvchan. Qonning 
qovushqoqligi ham doimiy emas; masalan, qon diametri 1 mm dan kichik tomirlardan 
o ‘ta y o tg a n b o ‘ls a , u n in g q o v u s h q o q ü g i o zay ad i. C hunki to m ird a n qon 
o ‘tayotganda uning markazida shaklli elem entlar joylashgan bo'ladi.
Tomirlar sistem asining deyarli barcha qismlarida qon oqimi laminar harakatga 
ega. Tomirlarga parallel holda qon qavat-qavat bo‘lib joylashib harakatlanadi. Bunda 
tomir devorlarigayaqin joydagilari deyarli harakatlanmaydi, unga nisbatan, ikkinchi 
qavati unga nisbatan uchinchi qavati va h. k. shaklli eiementlari markazda tezroq 
harakatlanadilar, plazm a esa tomir devoriga yaqin harakatlanadi. Qon oqish tezligi 
qon-tom irlarida turlicha: aortada 40 sm /sek, arteriyalarda 40 dan 10 gacha, 
arteriolalarda 1 0 d a n 0 ,l gacha, kapilyarlarda 0,1 dankam,venulalarda0,3 dan kam, 
venada 0 ,3 -5 kovak venul 5-20 sm/sek.
Tomirlarda laminar oqimdan tashqari, yana turbulent (girdobli) oqim ham mavjud 
Turbulent oqim arteriyalam i toraygan joylarida, hamda o ‘tkir burilgan joylarida 
uchraydi.
Gem odinam ikaning asosiy ko‘rsatkich!ari bo‘lib, hajm tezligi qonni aylanib 
chiqish vaqti va tom irlam ing har xil qism larida bosimlar farqi hisoblanadi.
Qonning hajm tezligi - bir minutda aorta yoki kovak venalar orqali va o ‘pka 
arteriyasi yoki o ‘pka venalari orqali o ‘tgan qon hajmi bir xil. Yurakdan chiqayotgan 
qon miqdori unga kelayotgan qon m iqdoriga teng.
Qon oqishining chiziqli tezligi
Chiziqli tezlik qon zarralarining tomirda siljish 
tezligini ifodalaydi va mm/sek larda (sm) (sekund) oMchanadi.
sm/s
63-rasm. Qon-tomirlaming har 
xil qismidagi o‘rtacha chiziqli tezlik.
A orta 
Arteriolalar 
V e n a la r
Arteriya lar 
Kapiltyarlar
Chiziqli tezlik (V ) - hajm tezligining (Q ) qon-tomir ko'ndalang kesimi umumiy 
yuzasiga b o ‘linganiga teng:

---

Bu formula yordamida topiïgan tezlik - o ‘rtachatezlikdir. Oqimning markazida 
chlziqli tezlik maksimal, tomir devori ishqalanishi kuchli boMganligi uchun minimaldir. 
Aortada 50-7 0 sm/sek. Kapillyarlarda -0 ,0 5 sm/sek. A rteriyalarda 2 0 -4 0 sm/sek, 
arteriolada-0,5 sm/sek. Venalarda chiziqli tezlik 25-3 0 sm/sek.
Qonni aylanib chiqish vaqti.
Q on zarralarini katta va kichik qon aylanish 
doirasini aylanib o ‘tishi uchun zarur b o ‘!gan vaqtga 
qonni aylanib chiqish vaqti
deb ataladi. Issiq qonli hayvonlarda 27 sistolani tashki! qiladi. Agar odam yuragi 
minutiga 70-75 marta qisqarganda, qon butun gavdani 2 0 -2 3 sekundda aylanib 
chiqadi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, qon-tomiri o ‘qi bo‘ylab oqish tezligi uning 
devori oldidagi tezlikka qaraganda yuqoriroq. Q on-tom irlarining devorlari ham 
turlicha, bundan tashqari ulam ing uzunligi ham har xil. Dem ak, qonning hammasi 
gavdaning barcha qon-tomirlarini shunday tezlik bilan aylanib chiqavermaydi. 
Qolaversa m a’lum miqdordagi qon qon depolaridaham bo‘ladi.
Qon aylanib chiqish vaqtini oksigemometriya usuli bilan yoki qonga organizmda 
uchraydigan biroryot m oddayuborish yo‘li bilan aniqlash mumkin.
A r te r ia l q o n b o sim i. A rte ria l qon bosim i g em o d in a m ik a n in g asosiy 
k o ‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Uni aniqlash klinikada katta ahamiyatga ega. 
Arterial bosim ko‘rsatkichini aniqlovchi omillar boMib, qon oqim ining hajm tezligi 
va tom irlam ing umumiy periferik qarshiligi hisoblanadi. Arterial bosim kattaligi 
mm. sim. ust. larida hisoblanib va quyidagi omillar: yurakning qon haydash kuchi, 
qon-tomirlarining periferik qarshiligi va qonning hajmi bilan aniqlanadi.
Har bir sistola va diastola vaqtida arterial bosim o ‘zgarib turadi. Uning ko‘tarilishi 
qorinchalar sistolasi bilan bog‘liq boMib, sistolikyoki maksimal bosim deb ataladi.
Sistolik bosim o ‘z navbatida: yon va oxirgi bosim larga boMinadi. Yon bosim 
tom irlar devoriga beradigan bosim i. Oxirgi bosim - m a’lum qon-tom ir sohasida 
harakatlanayotgan qonni potensial va kinetflc energiyayig‘indisi hisoblanadi. Uning 
kattaligi 110-120 mm sim ust teng.
Yon sistolik bosim oxiri, sistolik bosim orasidagi farq zarba bosimi deb ataladi. 
U yurak faoliyati va tomirlar devori holatini anglatadi. A rteriya va arteriolalar 
tarmoqlangan oxirgi qismlarida bosim 20-3 0 mm sim ust teng.
D iastola vaqtida arterial bosim ning pasayishi 
diastolik
yoki 
minimal bosim
deb ataladi. Uning kattaligi asosan qon oqimi periferik qarshiligiga va yurak 
qisqarishlari soniga bog‘liq. S istolik va diastolik bosim lar orasidagi farq 
puis
bosimi
deb ataladi. Har bir sistolada otilib chiqqan qon hajm iga puis bosimi 
proporsionaldir. Kichik arteriyalarda bu bosim pasayadi, arteriola va kapillarlarda 
esa doimiy b o ‘ladi.
Sistolik, diastolik bosimlardan tashqari, yana o ‘rtacha bosim ham farq qilinadi. 
0 ‘rtacha bosim sistolik bosim bilan diastolik bosim o ‘rtasidagi m iqdor boMib, qon 
bosimining puis bosimi boMmaganda, tabiiy sharoitda o ‘zgaruvchi qon bosimi 
beradigan gemodinamik effektni bera oladi. 0 ‘rtacha bosim diastolik bosimgayaqin 
bo‘ladi. Sistolik va diastolik bosim har birarteriyada o'zgaruvchan boMsa, diastolik 
bosim nisbatan o'zgarm as kattalik hisoblanadi.
Bosimning diastolada pasayish vaqti sistolada ko‘tarilish vaqtiga qaraganda
233

---

ortiqroq boMgani uchun, o‘rtacha bosim m iqdori diastolik bosimga yaqinroq.
A rterial bosim ning ko‘tarilishi 
arterial gipertenziya
, pasayishi esa -
arterial
gipotenziya
d eb ataladi.
Arterial bosim ni aniqlashning ikki usuli: qonli yoki bevosita va qonsiz bilvosita 
usullari mavjud.
1733 yilda S. Xels otlarda arterial bosimni, qonli usuli yordamida aniqladi. 
Keyinchalik nem is olimi K. Lyudvig bu usulni takomillashtirib, yozib oluvchi 
moslam alarga ulab o ‘ziga xos egri chiziqni yozib oldi.