O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

(Rubnerning yeyiiish koeffitsientï).
Agar organizm ga tushayotgan va undan ajralib chiqayotgan azot miqdori teng 
b o ‘lsa, organizm
azot muvozanati
holatida bo ‘ladi. Agar organizmga tushayotgan 
azot undan ajralayotgan azotdan k o ‘p b o ‘lsa, 
musbat azot muvozanati
(azot 
retensiyasi) dan dalolat beradi. B unday holat muskul massasi ortayotganda 
(jismoniy chiniqish davrida), organizm o ‘sayotganda, homiladorlik davrida, og‘ir 
kasallikdan tuzalayotgan davrda kuzatiladi. Organizmdan chiqarilayotgan azotning 
unga tushayotgan azotdan ustunligi 
m anfiy azot muvozanati
deyiladi. Bunday 
holat to ‘la qim m atga ega bo‘lmagan oqsil iste’mol qilinganda, ya’ni organizmga 
almashtirib b o ‘lmaydigan aminakislotalaming birortasi tushmasa, oqsil ochligi yoki 
to ‘la ochlik paytida kuzatiladi.
K atta yoshdagi sog'lom odam bir sutkada tananing 1kg massasiga 0,75g oqsil 
iste’mol qilishi zarur, 70 kg massaga ega b o ‘lgan odam 52,5gto‘la qimmatli oqsil 
iste’mol qilishi zarur. Azot muvozanatini ishonarli holatda ushlab turish uchun bir 
sutkada 85-9 0 goqsil iste’mol qilgan m a’qul. Bolalar, homilador vaemizikli ayollarda 
bu k o ‘rsatkich yana ham yuqoriroq, shulardan oqsillar asosan plastik vazifasini 
o ‘taydi degan hulosa qilish mumkin.
L ip id ia r alm ashinuvi. Lipidiar glitserin va yog‘ kislotalaridan iborat. Y og‘ 
kislotalarining to ‘yingan va to‘yinm agan turlari mavjud. Lipidiar organizmda 
energetik va plastik vazifalami bajaradilar. Katta yoshdagi odamlar organizmdagi 
energetik sarfning 50%ini yog‘lar oksidlanishi hisobiga amalga oshadi. Y og‘lar 
oziqlanish uchun ham sarflanadi, uning organizmdagi zaxirasi tana vaznining 10- 
20% ini tashkil qiladi. Uning deyarli yarm i teri osti yog‘ kletchatkalarida, katta 
m iqdorda qorin y o g 4 sifati, buyrak o ld i y o g 4 va muskullar orasida saqlanadi. 
Ochlikda, organizmga sovuqta’sirqilganda, jismoniy yoki psixoemotsional zo‘riqish 
paytida zaxiradagi yog‘Iar parchalanishi kuchayadi. Tinch holatda ovqat iste’mol 
qilingandan so‘ng yog‘lar resintez b o ‘lib, yana yog‘ deposida yig‘ila boshlaydi. 
Energetik m aqsadda asosan neytral yog‘ lar - triglitseridlar, plastik material sifatida 
esa fosfolipidlar, xolesterin va yog‘ kislotalari ishlatiladi, ular hujayra lipoproteid 
ta rk ib ig a k ir a d i, ste ro id g o rm o n la ri, o ‘t kislotalari va p ro sto g la n d in la r 
o'tm ishdoshîari hisoblanadi.
Ichakdan so ‘rilgan lipid molekulalari epiteliotsïtlarda tashilu vchi zarrachalami 
(xilomikronlar) hosil qiladilarva limfatiktomirlarorqali qongatushadilar. Kapillyarlar 
endoteliysidagi lipoproteidlipazalar ta ’sirid a xilomikronning tarkibidagi neytral 
triglitseridlar glitserin va yog* kislotalariga parchalanadilar. Yog‘ kislotalarining bir 
qismi album in bilan birikadi, glitserin v a erkin yog‘ kislotalar yog‘ hujayralariga 
qo‘shilib triglitseridlami hosil qiladilar. Xilomikronning qoldiq qismini gepatotsitlar
298

---

ushlab qoladi, endotsitozga uchratadi va lizosom ada parchalanib ketadi. Jigarda 
sintezlangan lipid molekulalarini tashish uchun lipoproteidlar hosil bo'tadi. Bu 
lipoproteidlar past va o‘ta past zichlikka ega boMib, jig a rd an boshqa to'qim alarga 
triglitserid va xolesterinlami tashiydilar. To'qima hujayralari lipoproteidlami sezuvchi 
retsep to rlar y o rd am id a q onda aylanib y u rg a n p a s t z ich lik k a ega boM gan 
lipoproteidlami sezib oladi va endotsitozyoMi bilan qam rab oladilar, lizosomalarda 
ular parchalanib hujayra extiyojiga muvofiq xolesterinni ajratadilar. Agar qonda 
past zichlikka ega boMgan lipoproteidlar k o ‘payib ketsa makrofaglar va boshqa 
leykotsitlar tomonidan ushlab olinadi. Bu hujayralar m etabolik kam faol boMgan 
xolesterin efirlarini o ‘zida yig‘ib, qon-tomirlar d ev o rid a ateroskleroz toshmaiari 
tarkibiy qismini tashkil qiladi.
Yuqori zichlikdagi lipoproteidlar ortiqcha x o le ste rin va uning efirlarini 
to‘qimalardan jigarga tashib keladi. Jigarda ulardan o ‘t kislotasi sintezlanadi, so'ngra 
organizmdan chiqarib yuboriladi. Bundan tashqari, buyrak usti bezida steroid 
gormonlari sintezida yuqori zichlikka ega boMgan lipoproteidlar ishlatiladi.
Sodda va murakkab lipid molckulalari organizmda sintezlanadi, faqat linol, linolen 
va araxidin, to ‘yinmagan yog‘ kislotalari bundan m ustasno, ular albatta ovqat 
tarkibida tushishiari zarur. Bu almashtirib boMmaydigan yog1 kislotalari fosfolipidlar 
molekulasi tarkibiga kiradi. Araxidin kislotasidan prostoglandin, prostotsiklin, 
tromboksan va leykotriyenlar hosil boMadilar. A lm ashtirib boMmaydigan y o g ‘ 
kislotalarini organizmda boMmasligi yoki kam m iqdorda organizmga tushishi, 
organizm o ‘sishiningto‘xtashi, buyrak faoliyati buzilishi, teri kasalliklari, pushtsizlik 
kabi oqibatlami keltirib chiqaradi. Yog'laming biologik qimmati tarkibida almashtirib 
boMmaydigan yog‘ kislotalarining borligi va ulam i o ‘zlashtirish darajasiga qarab 
aniqlanadi. Organizmda maska yogM, to ‘ngMz yogM — 9 3 -9 8 % ga, kungaboqar 
yogM - 96-90 % ga, margarin 94-98 
%
ga o ‘z!ashtiriladi.
K a rb o n su v lar alm ashinuvi. Karbonsuvlar asosan energetik material sifatida 
ishlatiladi, shuningdek, plastik vazifani ham o ‘taydilar, glukoza oksidlanganda 
nukleotidlar va nuklein kislotalari tarkibiga kiruvchi oraliq modda pentoza hosil 
boMadi. Glukoza ayrim am inokislotalam ing sin tezlan ish i, lipidiar sintezi va 
oksidlanishi uchun zarurdir. Odam organizmi karbonsuvlam i asosan o ‘sim lik 
polisaxaridi - kraxmal va hayvon polisaxaridi - glikogen holida iste’mol qiladilar. 
Oshqozon-ichak yoMida ular monosaxaridlargacha (glukoza, fruktoza, laktoza, 
galaktoza) parchalanadilar. Monosaxaridlar, asosan glukoza, qonga so‘riladi va 
darvozavenasi orqali jigarga keladi. Bu yerda fruktoza va galaktozalarglukozaga 
aylanadilar. G epatotsidlarda glukozaning k o n sen tratsiy asi qondagi glukoza 
konsentratsiyasiga yaqin boMadi. Jigarga o rtiq c h a m iqdorda karbonsuvlar 
tushganda glukoza fosforlanib glikogenga ay lanadi va jig ard a depo sifatida 
saqlanadi. K attayoshdagi odamlarda glikogen m iqdori 150-200 gg a teng boMishi 
mumkin. Oz miqdorda iste’mol qilinib, qondagi glukoza miqdori kamayib ketsa 
glikogen parehalanib glukoza hosil qiladi va qonga chiqariiadi. Ovqat iste’mol 
qilinganda dastlabki 12 soat va undan ham ko‘proq vaqt davom idaj ¡garda glikogen 
parchalanishi hisobiga qondagi glukoza konsentratsiyasi doimiyligi ushlab turiladi.
299

---

Glikogen zaxirasi sarfboMgandan so‘ngg!iqoneogenez- laktatyoki aminokislotadan 
glukoza sintezini am alga oshiruvchi fermentlar hosil bo‘lishi kuchayadi. Odamlar 
bir sutkada 4 0 0 -5 0 0 g karbonsuv iste’mol qiladi, shundan 350-400 g kraxmal, 5 0 - 
100 g esa - m ono va disaxaridlardan iborat. Karbonsuvlaming ortiqchasi yog‘ 
sifatida depoga o ‘tadi.
Suv va m ineral m o d d alar almashinuvi