O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

kislorodqarzi
deb ataladi. Jismoniy 
ish to‘xtagandan so 'n g ham 0 2 iste’mol qilinishi yuqori qoladi, chunki bu paytda 
kislorod qarzi organizmga qaytaríladi. Ushbu kislorod anaerob metabolizm hisobiga 
hosil boM gan m ahsulot-sut k islo tasin i pirovinograd kislotasiga aylantirish, 
energetik birikm a (kreatinfosfat)ni fosforlash va 0 2 zaxirasi boMgan mioglobinni 
sintezlash uchun sarflanadi.
O vqat iste ’m ol qilinishi energetik sarfhi kuchaytiradi (
oziq moddalaming
spetsifik dinam ik ta ’siri).
Oqsilli ovqat m odda almashinuv jadalligini 25-30% ga,
296

---

karbonsuv vayogMaresa 10% gaorttiradi. Uxlayotgan paytda modda almashinuv 
jadaliigi asosiy almashinuvdan 10% g a kamayadi. Buning sababi uxlayotgan paytda 
muskuHaming bo‘shashgan holda boMishidir. Qalqonsimon bezi giperfunksiyasida 
asosiy almashinuvi kuchayadi va gipofunksiyada esa susayadi. G ipofiz va jinsiy 
bezlar gipofunksiyasida asosiy alm ashinuv jadaliigi pasayadi.
Aqliy mehnat paytida energetik sarfjism oniy mehnatga nisbatan ancha past. 
Zo‘r berib aqliy mehnat qilganda ham energetik sarf, tinch holatga nisbatan, 2 -3%
ga ortishi mumkin holos. Agar aqliy mehnat emotsional q o ‘zg‘alish bilan birga 
sodir b o ‘ Isa energetik sarf ancha ortadi. Emotsional qo ‘zg‘alishdan so‘ng bir necha 
kun davomida modda almashinuvi 11-19% ga ortgan holda qolishi mumkin.
M odda almashinuvi. Oziq moddalaming hazm yoMiga va havoni o‘pkaga tushishi 
modda almashinuvining boshlanishidir.
Oqsil, yog‘ va karbonsuvlaming fermentlar ta’sirida suvda eruvchi aminokislotalarga, 
mono-va disaxaradlarga, glitserin , yog‘ kislotalari va boshqa mahsulotlargacha 
parchalanish va so‘ril¡shjarayoni modda almashinuvining birinchi bosqichidir.
Oziq moddalar va kislorodning qonda tashilishi, to‘qimalarga yetkazilib berílishi, 
h u ja y ra la rd a g i m o d dalarning m u ra k k a b k im y o v iy o ‘z g a rish !a r¡ m odda 
alm ashinuvining ikkinchi bosqichidir. Hujayralarda bir vaqtning o ‘zida oziq 
moddalaming oxirgi mahsulotlargacha parchalanishi, fermentlar, gormonlar, hujayra 
tarkibiy qismi sintezlanishi sodir boMadi. Moddalar parchalanishi natijasida energiya 
ajralib chiqadi va u sintezjarayonida, a ’zo va butun organizm faoliyatini ta’minlash 
uchun sarflanadi.
Hosil bo‘lgan oxirgi moddalaming tashilishi, buyrak, o‘pka, ter bezlari va ichak 
orqali chiqarib yuborilishi modda almashinuvining uchinchi bosqichidir.
Oqsil, yog‘, karbonsuv, mineral tuzlar va suv almashinuv bir-biri bilan bog‘liq 
holda ketadi. Har bir moddaning almashinuvida o ‘ziga xos tomonlari bor, ulaming 
fiziologik ahamiyati har xil. Shuning uchun ham har bir m oddaning almashinuvi 
alohida ko‘rib chiqiladi.
O q sil alm ashinuvi. O qsiilar organizm da avvalo plastik m aterial sifatida 
sarflanadi. Oqsilga b o ‘lgan extiyoj organizm dan ajralib chiqayotgan oqsil 
mahsulotlari miqdori bilan belgilanadi. Organizmda oqsil tinim siz almashinib, 
yangilanib turadi. SogMom odam organizm ida b ir sutkada parchalangan va 
sintezlangan oqsil miqdoriga teng b o ‘ladi. Yigirmata aminokislotadan o ‘ntasi (valin, 
leytsin, izoleytsin, lizin, metionin, triptefon, treonin, fenilalanin, arginin, gistidin) 
yetarli m iqdorda organizmga tushm asa, ular sintezlanm aydilar va almashtirib 
b o ‘lm aydigan am inokislotalar d eb ataladilar. Q olgan o ‘nta am inokislotalar 
(almashtirib boMadigan) organizmda sintezlanadilar. Hazm natijasida hosil boMgan 
am inokislotalardan shu tu rg a .x o s b o ‘lgan m axsus o q siila r sintezlanadilar. 
Oqsillaming bir qismi energetik m aqsadda ishlatiladi. Dastlab dezaminlash sodir 
bo‘ladi - HH2 guruhini yo'qotadi, natijada ammiak va ketokislotalar hosil bo'ladi. 
A m m iak z a h arli m odda boM ib j ig a r d a m o c h e v in a g a a y la n tiris h o rq a li 
zararsizlantiriladi. Ketokislotalar bir necha o ‘zgarish!ardan so‘ng C 0 2 va H20 gacha 
parchalanadi.
297

---

O rganizm da oqsillam ingparchalanishi va yangilanish tezligi bir necha minutda 
180 sutkagacha (o ‘rtacha 80 sutka) boMishi mumkin. Ajralib chiqayotgan azot 
m iqdoriga qarab organizmda parchalanayotgan oqsil miqdorini aniqlash mumkin. 
100g oqsil 16g azot saqlaydi. O rganizm dan ajralib chiqqan lg azot 6,25g oqsil 
parchalanganligidan dalolat beradi. Katta odam organizmidan bir sutkada 3,7g azot 
ajraladi. Dem ak, parchalangan oqsil m assasi 3,7-6,25=23g, yoki tananing 1 kg 
m assasiga 0 ,0 2 8 -0 ,075g azot to ‘g‘ri keladi.