O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Asosiy
almashinuv
-d e b tiyrak organizm ning fiziologik tinch holatda turgan holatdagi 
energetik sarfiga aytiladi.
Fiziologik tinch holatga quyidagilar kiradi:
1) 
Komferl harorat (18-20° issiqlik), bunda inson sovqotm aydi va isib ham 
ketm aydi; 2) yotgan holatda (jism o n iy tinchlik, lekin uhlam asligi kerak); 
3) Emotsional tinch holat, chunki emotsional stress holatda m etabolizm kuchayib 
keladi; 4) Nahorda, ya’ni oxirgi m arta ovqatlanganidan 12-16 soat o ‘tgandan so‘ng.
Asosiy almashinuv kattaligi jinsga, yoshga, b o ‘y uzunligiga va tana vazniga 
bog‘liq. 0 ‘rtacha yoshda, bo‘y uzunligi va vaznga ega boMgan erkaklam ing asosiy 
almashinuvi kattaligi 1 kg vazniga 1 soatda Ikkaloriyaga teng, bu 
0
‘rtacha 1700 
kkal ni tashkil qiladi. Ayollarda bu k o ‘rsatkich erkaklarga nisbatan 10% kam, 
bolalarda esa katta yoshdagilarga nisbatan yuqori.
Yuzaqoidasi.
Asosiy almashinuv kattaligi lk g tana vazniga nisbatan olinganda 
sut emizuvchilarda keskin farq qiladi: hayvon qancha kichik b o ‘lsa unda asosiy 
almashinuv shuncha katta. A gar m odda almashinuv jadalligi lm : tana yuzasiga 
nisbatan olinsa, ulardagi farq uncha katta boMmaydi. Maks Rubner 1868 yili energiya 
sarfi (almashinuv jadalligi) tana yuzasi kattaligi to ‘g ‘ri proporsional ekanligini 
aniqladi. Tana yuzasi qancha katta b o ‘lsa, organizmda issiqlik y o ‘qotish shuncha 
yuqori bo‘ladi, natijada yo‘qotilgan issiqlikni qoplash uchun organizm ko‘proq 
issiqlik ishlab chiqara boshlaydi. Odam larda asosiy alm ashinuvning tana yuzasiga 
boMgan nisbati deyarli turg‘un holatda b o ‘ladi. Chunki issiqlik ajralishi lm 2 
tana yuzasiga 3559-5234 kDj (850-1250 kkal) ni tashkil qiladi.
Tana yuzasini aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi:
R=Km
bu yerda m-tananing kg lardagi massasini, K-konstanta, odam larda 12,3 ga 
teng.
Dyubua formulasi yordamida yana ham aniqroq xulosaga kelish mumkin.
R=W0,42SH0,725-71,84
295

---

bu y e rd a W -tananing kg lardagi m assasi, H-bo‘y uzunl¡g¡(sm larda).
Y uza qoidasi ham nisbiy to‘g ‘ri hisoblanadi, chunki tana yuzasi b ir xil b o ‘lsa 
ikki kishida m etabolizm jadalligi har xil boMishi mumkin. Bunday boMishiga nerv, 
endokrin va boshqa tizimlaming holati sabab boMishi mumkin.
E n e rg iy a n in g k u n lik sarfl. SogMom odam organizmidagi kunlik energetik sarf 
asosiy alm ashinuvdan farqlanadi va u quyidagi qismlardan tarkib topgan: asosiy 
alm ashinuv; ishchi qo‘shimcha, y a’ni m a ’lum bir ishni bajarish uchun sarflangan 
energiya; ovqatli moddalaming spetsifik dinamik ta’siri. Bir sutkada ajralib chiqqan 
energiyalam ing yigMndisi ishchi alm ashinuvni tashkil qiladi. Har xil jism oniy 
h ara k atlard a a jralib chiqadigan 
energiya-jismoniy faoiiik
koeffitsienti bilan 
aniqlanadi, u umumiy energetik sarfning asosiy almashinuv kattalígiga boMgan 
nisbat b ilan aniqlanadi.
K unlik energetik sarflaríga ko‘ra barcha odam lar5 guruhga boMinadi.
Guruh
hosiigi
Kasbining 
0
‘ziga 
koeffitsienti
Jism oniy faollik 
sarfl kDj (kkal)
Sutkalik energiya
Birinchi
Aqliy mehnat 
(2100-2450)
1,4
9799-10265
Ikkinchi
Yengil jismoniy 
mehnat
1,6
(2500-2800)
10475-11732
Uchinchi
0 ‘rtacha og‘ irlikdagi 
jismoniy mehnat
1,9
(2950-3300)
12360-13827
To'rtinchi
Og‘ir jismoniy 
mehnat
2,2
(3400-3850)
14246-16131
Beshinchí
0 ‘ta ogMr jismoniy 
mehnat
2,5
(3850-4200)
16131-17598
0 ‘tirgan holdayengil ish bajarish uchun b ir sutkada 2400-2600 kkal jism oniy 
zo‘riqish b ilan bajarilayotganda 3400-3600kkal, o ‘ta ogMr jism oniy mehnat bilan 
sh u g 'u llan g an d a 4 0 0 0 -5 0 0 0 kkal va undan ortiq energiya zarur. Chiniqqan 
sportchilarda qisqa vaqt ichida jadal m ashq bajargan paytlarida ishchi energetik 
sarf asosiy almashinuvga nisbatan 20 m artagacha ortishi mumkin. Jismoniy zo‘riqish 
paytda umumiy energetik sarfhi sarf bo‘ layotgan 0 2 miqdorí bilan aniqlab boMmaydi, 
chunki energiyaning bir qismi glikoliz (anaerob) natijasida hosil boMadi. Kislorodga 
boMgan ehtiyoj va iste’mol qilinayotgan 0 2 o ‘rtas¡dagi farq anaerob jarayon hisobiga 
hosil boMayotgan energiyaga to‘g‘ri keladi va