O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

superfitsial, intrakortikal, yukstamedulyar
tafovut qilinadi.
Superfitsial nefronlar
asosan p o ‘stloq qismida joylashgan. 
Yukstamedullyar
nefronni
koptokchasi superfitsialnikidan kattaroq, koptokchasi buyrakning mag‘iz 
va p o ‘stloq moddasi chegarasida joylashgan (rasm). Superfitsial nefronni genie 
qovuzlog‘i yukstamedullyar nefronnikidan qisqaroq.
Buyraklam i qon bilan ta ’m inlanishini o ‘ziga hos xususiyatlaridan biri shuki, 
qon nafaqat trofik vazifani balki siydik hosil qilish uchun ham zarurdir. Qorin 
aortasidan boshlangan buyrak arteriyasi orqali qon bilan ta ’minlanadi. Buyrak 
arteriyalari mayda tomirlarga tarmoqlanib, arteriolalami hosil qilib, Shumlyapskisy- 
Baum en kapsulasiga kiradi va kapillarlarga maydalanib, m alpigiy koptokchasini 
hosil qiladi. Olib keluvchi arteriola diametri olib ketuvchi arterioladan ikki barobar 
katta. Bu esa kapillarlarda yuqori bosimni hosil qiladi (70 mm sim. ust. ). Olib 
keluvchi arteriolani m uskul qavati yaxshi rivojlangan b o ‘lib, tom ir diametrini 
boshqarishda ahamiyati katta. O lib ketuvchi arteriolalama boMinadilar proksimal, 
distal, naychalar va genie q o v u z lo g ‘i atrofida maydalanib yana kapillarlarga va 
s o ‘ngra vena qon tom irlariga o ‘tadilar. Koptokcha tom irlari faqat siydik hosil 
qilishda ishtirok etadilar. Y ukstam edullyar nefronni qon bilan ta ’minlanishini 
o ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, olib ketuvchi arteriola kapillarlar to ‘ri 
hosil qilm ay genie qovuzlog‘iga parallel mag‘izm oddaga to ‘g‘ri tushib, siydikni 
osm otik qo ‘yilishida ishtirok etadi.
Bir minutda yurakdan otilib chiqqan qonning 
V*-/i
qismi buyraklar orqali o‘tadi. 
Bu qonni 91-93% buyrakning po‘stloq moddasi orqali qolgan qismi esamag‘iz moddasi 
orqali o‘tadi. Koptokchada qon oqishi o‘z-o‘zini boshqarilishi hisobiga arterial bosim ( 
90 dan 190 mm sim ust) o ‘zgarsa ham siydik hosil bo‘lishigata’siretmaydi.
Yukstaglomerulyar kompleks.
Renin va biologik faol moddalar sintez qiluvchi 
h u ja y ralar yigMndisi m o rfo lo g ik jihatdan uchburchak shaklini eslatadi. Bu 
uchburchakning ikki tom onini olib keluvchi va olib ketuvchi arteriolalar, asosini 
esa distal naychaning zich do g ‘ hujayralari (macula densa) hosil qiladi. Koptokcha 
yaqinida afferent arteriolaning muskul qavati shira ajratuvchi eppitelial hujayralar 
bilan almashadi.
310

---

Siydik hosil bo ‘lish jarayoni.
Siydik hosil boMishi birin-ketin keluvchi uchta 
jarayonni o‘z ichiga oladi.
1. Koptokchalardagi filtratsiya (ultraflltratsiya), buyrak koptokchalarida qon 
plazmasidan suv va past molekulali moddalami kanalchalarga o ‘tishi - birlamchi 
siydikni hosil boMishi.
2. Kanalchalardagi reabsorbsiya. Birlamchi siydikdan suv va filtratdagi organizm 
uchta zarur bo‘lgan moddalami qonga qayta surilishi.
3. Kanalchalardagi sekretsiya- organik moddalar va ionlami qondan kanalchalar 
bo‘shlig‘iga sekretor y o ‘l bilan o ‘tkazilishi.
Koptokchalardagi filtratsiya.
B uyraklarda siy d ik hosil boMishi buyrak 
koptokchalarida qon plazmasidagi suv va pastm olekulali moddalami kanalcha 
bo‘shlig‘iga sizib o ‘tishidan iborat.
Suyuqlik qon tomirlar bo‘shlig‘idan koptokchalar bo‘shlig‘iga koptokchalar devori 
orqali sizib o ‘tadi. Fütrlovchi membrana uch qavatdan: kapillarlar endoteliysi, bazal 
membrana, visserai endoteliyyoki padotsitlardan iborat. Kapillyarlarendoteiiysida 
50-100 nm diametirli teshikchalar mavjud. Yirik molekulali oqsillar bu teshikchalar 
sohasida himoya qavatlarini hosil qilib, globulinlar va albuminlami o‘tkazmaydi. 
Teshikchalar orqali shaklli elementlar vaoqsillami o ‘tishi chegaralangan, ammo qon 
plazmasida erigan past molekulali moddalar erkino‘ta oladi.
Keyingi qavat bazal membrana bo‘lib, filtrlanuvchi m oddalam i asosiy qalqoni 
hisoblanadi. U larning teshikchalari kattaligi 3 ,4 n m ga teng. T eshikchalar 
molekulalarai kattaligi, shakli va qutbiga qarab o ‘tishini chegaralaydi. Teshikchalar 
ichki yuzasi manfiy zaryadlangan bo‘lib, manfiy zaryadli moddalami, jum ladan, 
oqsillami o'tkazmaydi.
Padotsitlar, moddalami filtrlovchi uchinchi qavatni tashkil qilib, uni oyoqchalari 
bazal membranaga tegib turadi. Padotsit oyoqchalari orasidan filtrlanuvchi suyuqlik 
o ‘tadi. Bu teshikchaiaralbumin vaboshqayuqori molekulali moddalami o'tkazmaydi. 
K o'p kavatli filtr qon oqsillarini o'tkazmaydi va oqsilsiz birlamchi siydik hosil qiladi.
M olekular ogMrligi 5500 dan past bo‘lgan m o d d alam i teshikchalar oson 
o ‘tkazadi. Normal holatda suv bilan ultrafiitrat tarkibida barcha past molekulali 
moddalar bo'ladi. Qonning shakilli elementlari va oqsillam ing aksariyat qismi 
bo‘lmaydi.
Filtratsiya sodir b o ‘lishi uchun filtr, filtrlanuvchi suyuqlik va filtrlovchi bosim 
boMishi kerak. Filtmi tuzilishini ko‘rib chiqdik, filrtlanuvchi suyuqlik esa qon 
plazmasi. Filtrlovchi bosim asosiy omillardan biri hisoblanadi. Koptokchalardagi 
ultraflltratsiya qonning gidrostatik bosimni ta ’m inlaydi. Filtrlanish tezligini esa 
samarali filrtatsiya bosiini belgilaydi. Bu bosimni quyidagi formula bilan ifodalash 
mumkin: