O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Suv va eiektrolitlar reabsorbsiyasi.
Suv nefronning barcha qismlarida qayta 
so‘riladi. Proksimal kanaichalarda suvning V, qismi, 15% Genle qovuzlog'ida, 1 5% 
distal kanalchada va yig‘uvchi naylarda reabsorbsiyalanadi.
Suv passiv y o ‘l bilan q ayta s o ‘rilad i. Osmotik faol m oddalar: glukoza, 
am inokislotalar, oqsillar N a+, K+, 
Ca**,
CI* ionlari o ‘zi bilan suvni ham olib o‘tad¡. 
O sm otik faol m oddalar reabsorbsiyasi kamayganda suv reabsorbsiyasi ham 
kam ayadi. Masalan, siydikda glukozaning paydo bolishi diurezni kuchayishiga 
olibkeladi.
Suvning passiv so‘rilishint ta'm inlovchi ion natriy hisoblanadi. Natriy oqsil va 
am inokislotalar transporti uchun zarur. Bundan tashqari natriy buyrakning mag*iz 
m oddasi hujayralararo bo‘shliqda siydikning qo‘yilishi uning osmotik faol muhit 
hosil qilishiga zarur. Natriy reabsorbsiyasi nefronning barcha qismlarida sodir 
bo‘ladi. Proksimal kanalchalarda 65% , Genle qovuzlog‘ida25%, distal kanalchalarda 
9% va y ig ‘uvchi naychalarda I % natriy qayta so‘riladi.
N atriyning qayta so‘rilish¡ birlam chi faol yo‘l bilan bo‘lib, energiyaningasosiy 
qismi shu jarayonga sarflanadi. N atriyni tashilishida N a’, K*-ATF-aza yetakchi 
aham iyat kasb etadi. Hujayra ichiga natriyningtashílishi turli yoMIar bilan amalga 
oshishi m umkin. Ulardan biri N a 'n i H* bilan almashinishi (antiport). Bu holatda 
Na* hujayra ichiga tashiladi, H+ ioni esa tashqariga. Natriyning tashilishini boshqa 
y o ‘ li, am inokislota yoki glukoza ishtirokida amalga oshiriladi.
Kanalchaiardagi sekretsiya.
K analchalardagi sekretsiya - bu moddalarni
314

---

qondan kanalchalar b o ‘shlig‘iga sekrektor yo‘l bilan o ‘tishi. Bu jarayon ko‘pchilik 
ionlami tezekskresiya bo'lishini ta’minlaydi. Bunday ionlargakaliy misol boMishi 
mumkin. Sekresiya hisobigaorganik kislotalar (siydik kislotasi) va asoslari (xolin, 
guanidin), organizm uchun yot moddalar, antibiotiklar (penitsillin), rentgenkontrast 
moddalar (diodtrast), b o ‘yoqlar (fcnol qizil) paraam inogippur kislotasi -P A G . 
Sekresiya jarayoni gemostazni ushlab turish m exanizm laridan bin hisoblanadi.
Kanalchalaming proksimal va distal qismi epitelial hujayralari sekretsiyaqilish 
hususiyatiga ega. Proksimal kanalga hujayralar organik birikmalami sekretsiya qiladi. 
Buning uchun maxsus tashuvchilar zarur. U lardan b a ’zilari organik kislotalam i 
(PAG, diodrast, fenolrot, penitsillin...) boshqalari organik asoslari (guanidan, 
piperidin, tiamin, xolin, xinin, serotonin, m o rfin ...). Vodorod ionlari sekretsiyasi 
proksimal kanalchalarda distal qismga nisbatan k o ‘proq.
Kaliy sekretsiyasi distal kanalchalar va yig‘uvchi nay larda sodir bo‘ ladi. Kaliy 
sekretsiyasi ald estero n gorm oni is h tiro k id a b o sh q a rilib , reab so rb siy asin i 
kamaytiradi. Hujayralaming o ‘zida hosil b o ‘lgan am m iak sekretsiyasi kanalcha- 
lami proksimal hamda distal qismlarida am alga oshiriladi.
Siydik m iqdori, tark ib i va xossalari. Vaqt birligi ichida ma’lum miqdorda siydik 
ajralib chiqadi. Bir sutkada ajralib chiqqan sutkalik diurez miqdori 0 ,7 -2 ,0 1 tashkil 
qiladi. Ko‘p suyuqlik, oqsilli mahsulotlar iste’mol qilgandan so‘ng diurez kuchayadi. 
Iste’mol qilingan suyuqlikning65-80% siydik bilan chiqarilibyuboriladi. N orm al 
holda suyuqlik iste’mol qilib ko‘p terlanganda diu rez ozayadi. Siydik hosil boMishi 
sutka davomida o ‘zgarib turadi. Kechqurun kunduzgiga nisbatan sekinlashadi.
Siydik och sariq rangli, solishtirmaog‘irligi 1,005-1,025 gateng. Siydik tarkibidagi 
anorganik va organik moddalar uning solishtirma o g ‘irligini belgilaydi. U esa iste’mol 
qilingan suyuqlik miqdoriga bog‘liq.
Siydikning rN muhiti kuchsiz kislotali b o ‘lib, PH 5,0-7,0 ga teng. O qsilli 
mahsulotlami ko‘p iste’mol qilinsa, kislotali tom onga, o ‘simlik mahsulotlariga k o ‘p 
iste’mol qilinsa ishqoriy tomonga o ‘zgaradi. Siydik tiniq suyuqlik bo‘lib, ozgina 
qoldiq qismi ham boMadi. Agar siydik sentrifiigalansa tubidaqoldiq qismi b o ‘lib, 
bu qism ju d a oz m iqdorda eritrotsitlar, leykotsitlar va epiteliy hujayralardan iborat 
bo‘ladi. Bundan tashqari siydik kislotasi kristallari, uratlar, kalsiy, oksalat (rN kislotali 
muhit bo‘!sa)yoki kalsiyfosfat va kalsiy karbonat, ammoniy kristallari (rN i ishqoriy 
bo‘lsa) dan tashkil topgan.
Siydikda oqsil b o ‘lmaydi uning qoldiqlari b o 'lis h i mumkin. A m inokislotalar 
miqdori bir kunda 0,5 g dan ortmaydi.
Siydik tarkibida mochevinaning miqdori 2% to*g‘ri keladi. Bir kecha kunduzda 
ajralgan miqdori esa 20-3 0 g ga teng.
Siydik tarkibida siydik kislotasi (1 g), am m iakpurin asoslari, kreatinin, uncha 
ko‘p bo‘ Imagan m iqdorda ichakda oqsillar b ijg‘ ishi natijasida hosil bo‘ Igan indol, 
skatol, fenollar boMadi.
Azotsiz organik moddalardan siydik tarkibida 
Movul
kislotasi, sut kislotasi, 
keton va suvda eruvchi vitaminlar uchraydi.
Oddiy holatda siydik tarkibida glukoza boMmaydi. Buyrak va siydik y o ‘llar
315

---

kasalliklarida siydik tarkibida eritrotsitlar paydo boladi (gematuriya). Siydik tarkibida 
pigmentlar (urobilin, uroxrom) bo‘lib, unga rang berib turadi.
Siydik tarkibida k o ‘p miqdorda anorganik moddalar bo‘ladi. Ular ichida eng 
k °‘pi -1 0 -1 5 g kaliy, xlorid 3-3,5 g, sulfat tuzlar 2,5 g, fosfat tuzlar 2,5 g, elektrolitlar 
ham ajralib chiqadi: N a+, K \ Cl*, Ca**, M g ^ .
Siydik tarkibida gorm onlar va ulam ing metabolitlari, fermentlar, vitaminlar 
bo‘ladi.