O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Buyraklarfaoliyatinitekshirish usullari.
Buyraklar faoliyatini tekshirish klinik 
va tajriba usullariga b o ‘linadi. Tajriba usullari e s a o ‘z navbatida o ‘tkir va surunkali 
usullami o*z ichiga oladi. 0 ‘tkir tajribalar keng ko*lamda qo‘llanilmaydi, chunki bu 
usul qator kam chiliklardan holi emas. Eng avvalo narkozostida olib borilib, MNT 
tormozlangan holda b o ‘ladi. Surunkali tajribalar I.P. Pavlov taklif qilgan siydik 
pufagiga fistulalar q o ‘yish usuli yordamida yangi pog‘onaga ko*tarilib, tabiiy 
sharoitda kechadi. I.P. Pavlovning shogirdlaridan L.A. Orbeli taklif qilgan usul, 
siydik chiqaruv y o ‘!larini alohida-alohida qorin sohasiga tikib qo*yish usuli 
yordamida esa har b ir buyrakning siydik ajratish mexanizmini o‘rganish mumkin. 
Bunda bir tom onlam a denervatsiya qilingan yoki bir buyragini olib tashlash yo*li 
bilan siydik hosil boMishini o ‘rgani!adi.
Buyraklar faoliyatini o*rganishning asosiy usullaridan biri bu mikropunksiya 
va mikroperñiziya usullaridir. Birinchi bo*lib Pensilvan Universitetida A.N. Richards 
taklif etgan mikropipetka yordamida nafh>nning turli qismlaridan suyuqliklar olinib, 
nefronning turli qism larini siydik hosil bo*lishidagi roli o'rganiladi
Inson va hayvonlar buyraklarining fiinksional holatini o ‘rganish uchun, ayrim 
moddalami qonda va siydikdagi miqdorini aniqtab, siydik hosil bo*lishining asosiy
308

---

jarayonlari to ‘g ‘risida miqdoriy m a’Iumot beradi (tozalanish koeffitsienti). Bu usul 
klinikada keng koMamda qoMIanilmoqda.
Buyraklaming flziologik faol moddalami sintez qilishini aniqlash uchun, arteriya 
va vena qon tomirlaridagi qon tarkibi tekshirilib, solishtlrib ko‘riladi.
Elektron mikroskopíya, sitokimyo, bioximik va elektrofiziologik usullar yordamida 
buyrak hujayralarining ishlash m exanizmi, turli vazifalami bajarishi metabolitik 
vazifilari hamda kanalchalarning turli qismlarini flinksional ahamiyati o ‘rgan¡Iadi.
Diurezni o ‘rganish kliniktekshirishlarining asosiylaridan hisoblanadi. Siydikning 
tarkibi, undagl fermentlami, gormonlami o'rganish hozirgi kunning asosiy tekshirish 
usullaridan biri hisoblanadi.
A
(e/ron va uning qon hilan ta'm inlanishi.
Nefron buyraklam ing m orfo- 
funksional birligi bo‘iib hisoblanadi. Bu yerda siydlkhosil bo‘ladi. Insonni h ar bir 
buyragida o ‘rtacha 1-1,3 mln nefron bo‘ladi. Nefron murakkab tuzilishga ega bo‘Iib, 
bir necha o ‘zaro tutashgan qismlardan iborat. U kapillarlar to‘rini tutgan malpigiy 
koptokchasidan boshlanadi. Koptokcha tashqi tomondan ikki qavatli Shumlyaskiy- 
Baumen kapsulasi bilan qoplangan (rasm -atlasdan). Kapsulaning ichk¡ qavati 
epitelial hujayralardan iborat. Tashqi qavati esa kubsimon epitelial hujayralar bilan 
qoplangan bazal membranadan iborat.
8 2 -ra s m . 
Nefronning tuzilishi va qon bilan ta’minlanishi.
A - nefron; B - malpigiy koptokchasi: i , 9 - kapsula. 2
-
koptokcha, 3
-
distal egri-
bugri kanalcha, 4 -proksimal egri-bugri kanalcha, 5 - Genle qovuzlog 'i, 6 - y ig ‘uvchi
naycha, 7 - olib keluvchi arteriya. 8 - olib ketuvchi arteriya, 10 - kapsula bo 'shlig
7,
/ / -
kapillarlar.
309

---

Tashqi va ichki qavatlar oralig ‘ ida bo‘shliq bo‘lib, nefronning proksimal qismi 
b o ‘sh lig ‘iga tutashgan. N efro n n in g bu segmentini ichidan qoplagan ko‘plab 
m ikrovorsinkalarbor. Proksim al qism burama, so‘n g ra to ‘g ‘ri qismlardan iborat. 
Proksimal seg m e n tin g davom i - Genie qovuzlog‘ining ingichka pastga tushuvchi 
qism iga tutashgan boMib, epitelial hujayralardan iborat. Pastga tushuvchi qismi 
buyrakning mag‘iz moddasiga o ‘tib 180 °ga burilib, yo‘g ‘on yuqoriga ko‘tariluvchi 
qism sifatida davom etadi. G enie qovuzlog‘ini davomi distal burama naychaga 
davom etib, buyrakning p o ‘stloq moddasida yig‘uvchi naychalarga ulanadi. 
Y ig‘uvchi naychalarpo‘stloq m oddadan mag‘izm oddagao‘tib, chiqaruv yo‘llariga 
q o ‘shiladi va buyrak jom chalariga ochiladi. Buyrak jomchalari esa siydik yoMlariga 
ulashib, siydik pufagida tugallanadi.
Inson va sut emizuvchi hayvonlarda joylashgan joyiga, nefronning uzunligi va 
tu zilish ig a, siydik q u y iltirish darajasig a qarab b ir nech a turdagi nefronlar