O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

4. 
M ehn at ta ’limi va kasb tanlashga yo‘llash darslarida tarbiyalash
usullari. 
O'quvchi lar ni tarbiyalashning bir qator qonun- qoidasi bor:
1. J a m o a bo' lib m e h n a t qilish, t opshi ril gan ishga javobgarlik 
hissini tarbiyalash.
2. O ' z - o ' z i n i t anqi di y bah ol as h va t anqidiy na zo ra t qilish, 
k a m ch i li k la r ga n i s b a t a n mur os a si z bo' lish hislarini tarbiyalash.
3. Ongl i i n t i z o m n i tarbiyalash.
4. J ami yat va shaxs mu l ki ga g ' a mxo ' r li k m u n o s a b a t l a r i n i t a r ­
biyalash.
5. To'garak m as h g ' u l o t l a r i j a r a y on id a tarbiya us ul la ri da n; iqti­
sodiy, kasbiy, axloqiy, badiiy, milliy, j i s m oni y m e h n a t , m e h n a t
m a d a n i y a t i n i sha kl la nt iri sh va hokazo.
M a s hg ' u l o tl a r j a r a y o n i d a tarbiyalash usullarini q a n d a y yo'llar 
bilan olib borilishi qu y i da bayon qilingan.
1. 
M e h n a t tarbiyasi fan asoslarini o' rgani sh j ar a yo n i da
o ' q u v c h i l a r n i n g olgan bi li ml ari a n i q maqs adga yo' na lga nl igi ni,
ishlab c hi qa ri sh j a r a y o n i n i n g i lmiy asoslarini, bi li m va ka s­
biy qi ziqishlarini k o' zda tutadi. O 'q uv c hi b u t un o ' quv davrida 
m e h n a t bilan ya ra lg an boyl ikl ar b i lan t ani shadi, bul ar faqat erkin 
m e h n a t qila o l g an l ar id a gi na y uz ag a kelishini t u s hu na d i , o'quvchi
151

---

m e h n a t n i ilmiy t ashkil qi li shning bi ri nchi darsini o' quv j a r a ­
yonida oladi.
M e h n a t t a ’limi va kasb t an l as h ga yo'llash d ar sl ar ida j a ­
m o a bo' lib i shl ashda o ' q u v c h il a r bir-biriga y o r d a m beradi. 
O' q u v c h i l a r ba'zi ishlarni birgalikda, bir-biriga y o r d a m berib, ish 
o ' ri n l a r i n i a lma shi b, ma sl a ha tl as hi b bajarishlariga t o' g' ri keladi. 
Bu i m k o n i y a t l a r d a n o'qituvchi o ' q u v c h il a rn i t arbi yal ash da keng 
foydalanishi kerak. M as h g ' u l o t j a r a y on id a o ' qu v c h i l a r o ' z a r o
do'stlik. bir-biriga y o rd am berish, rahbarli k, b o ' y s un is h , j a v o b ­
garlik, t a l a b c h a n l i k va ish y u z as id a n olib bori la di ga n tanqi diy 
m u n o s a b a t l a r g a kirishadilar. O' qi tuvchi bu m u n o s a b a t l a r n i n g
kamol t opis hi ni diqqat bilan kuzatishi va ul ar ni to'g'ri vo' nalt iri b 
turishi kerak.
2. M e h n a t t a ’limi va kasb t anl ashga yo'llash dars lari da ay­
rim h ol lar da o'qituvchi o' quvchil arga o' z ishini b a h o la s hn i t a k li f 
etadi. Bu esa o' quvchiga t ayyor langan b u y u m n i s in c hi kl ab tek- 
shirishga, sifat ko'rsatgichiga ama l qilishga, o ' z - o ' z i n i t anqidiy 
baholash hissining s ha kll anis higa y o r d a m beradi.
3. O ' q i t u vc hi n i n g t alablarini bajarish natijasida o'q uv ch il ar
qabul qili ngan qoidalar, ish usullarini aniq, ongli bajarishga as- 
t a- s ek in ko' nikadilar. Ul ar berilgan ish m a r o m i n i saqlashga. ish 
o ' r n i n i n a m u n a l i tutishga, asboblarni ehtiyot qilishga o d a t l a n a d i -
lar. O' quvchi lar ga m e h n a t t a ’limi berish, t u r m u s h g a tayyorlash- 
ni ng m u h i m sharti — i n t i / o m n i yo'lga qo'yish orqali erishiladi. 
O' q uvchi lar ga ishonish, ularni h u r m a t qilish bilan birga t al ab-
c h a n l i k n i qo' shib olib borish ongli i nt iz om ni tar bi yal ash ni ng
m u h i m s h a r t la r id a n biridir.
4. O ' qu v ch i la r da ijtimoiy m ul kk a n i sbat an g ' a mx o ' r l i k m u n o -
sabatini t ar bi yal ashni ng t a' sirchan us ul la ri da n biri ul ar ni u n u m ­
li m e h n a t g a , m a kt a b u s taxonas ini j i ho z la sh ishiga, as boblar ni
t a' mi rl as hg a jalb qi li shdan iboratdir. O' q uv c hi la rni b u y u m l a r n i
bichish vaqtida g az la ma la rn i t ejamkorlik bilan sarflashga, a sbob-
u sk un a, korj oma la rn i ehtiyot qilishga o'rgatish, o' z ishini sidqi- 
d i ld a n bajarishga, m e h n a t n i sevishga o'rgatish orqali m e h n a t tar- 
biyasi shakll anadi .
5. M e h n a t m ad a ni y at i n i tarbiyalashda har bir o' quvchi o' zi da n 
keyin shu ish joyida b os hq a o' quvchi o' tirib ishlashi, u ng a h a m
toza, o z o d a ish joyi zarurligini tushunt iri 1 ishi orqali shu joyni 
yig' ishtirishga odatl anti ri sh kerak. S h u n i n g u c h u n , m as h g' u l ot

---

rejasini yozishda albatta ish j o ' y i n i yig'ishtirish bosqichi re- 
jal ashti ri li shi va bajarilishini n a zo ra t qilinishi kerak.
6. O'qi tuvchi yaxshi t ay yor langa n b u y u m n i n g chiroyliligini, 
t ozal igi ni, bezagini h a m d a o ' q u v c h i n i n g m e h n a t h ara k at la ri n in g
a niql igi ni d o i m o t a ’kidlab turi shi orqali o' quvc hil arda badiiy 
did rivojlanadi. Sifatli va sifatsiz t ay y o r la ng a n b u y u m n i t aqqos- 
lab, chiroyli va x u n u k n i ajratishni, r an g l a rn i bir-biriga mosligini 
o' rgatib borilsa, o' quvchil arda badiiy did t ar bi yal anib boradi.
7. M e h n a t t a ’limi va kasb t a n l a s hg a yo'llash darslari j a r a y o ­
n i d a eng m u h i m bo' lgan kasbiy t ar b i y a n i n g s ha kll anis higa a l o ­
h i d a e ’t ibor berilishi kerak. B u n i n g u c h u n h a r m a s h g ' u l o t d a
o ' q u v c h i n i n g bajarayotgan ishi o m m a v i y kasb egalari bajaradigan 
ish e ka nl ig in i eslatib turiladi, k or xo nal arga borib ishchi kasblari 
bi lan y a q i nd a n tanisht.riladi.
Ka sb t an l as h jiddiy va m a s ’uliyatli ishdir, o' z hayot yo'llarini 
jiddiy s u r ’a td a belgilab borish jiddiy masal a. B u n i n g u c h u n mak- 
t abl arda gi pol it exni ka t izimi da t o ' g a r a k l a r m u h i m o ' r in tutadi, 
fan t o' ga ra k la r id a bolalar pol it exni k saviyasini, bi li ml ari ni ken- 
gayti radi , kasb t anl as hga t ayyorl ani shadi . M a k t a b d a yuqori s inf
o' quvchil ari u c h u n «ishlab c hi qa ri sh asoslari: kasb tanlash» kursi 
o'qitiladi. Kasbga yo'naltirish u m u m i y o' quv tarbiya j ar ay on id a 
a ma l g a oshiri 1 ishi kerak, o ' q u v e hi la rn i kasbga yo'nalt iri shdan 
o t a - o n a l a r h a m manf aat dor . Shu n i n g u c h u n h a m o' quvc hi la rn in g 
o t a - o n a l a r i bilan alcq:: bo'lishi lozim.
8. Iqtisodga rioya qilgan ki shi lar h a m m a vaqt t inch va rohat- 
da vashaydilar, arilar qisli k u n i d a y e ma k u c h u n bol vig'ganidek. 
i n s o n l a r kelajakni. turli o rz u- ha va sl a ri ni o'ylab, pul yig'adilar, 
« To m a - t o ma ko'l bo'iur» m a q o l i n i n g m a z m u n i o'quvchilarga 
t ush un ti ri la di . M eh nat t a' li mi m as h g' u lo tl a ri j ar ayonida o ' q u v­
c hil arga biror b u y u m n i bichish vaqti da a n d a z a n i to'g'ri joylashti- 
r ishni , g a z l a m a n i tejab ishlatishni t al ab qilish, qolgan qiytimlar- 
d a n bit on k ichi k uy b ezakl arni t ik is hn i o' rgatish orqali iqtisodiy 
tarbiya s ha kl la ni b boradi
I qtisodiy tarbiya o' qn vc hi ia rda t ej amkor li k, i shbilarmonlik. 
iqtisodiy tashabbuskorlik, mehnat sevar li k. iqtisodiy hisob- ki tob 
va ayni shu kabilar haqida fikrlay olish kabi qobiliyatni kamol 
topt i rishdir.
9. M a s h g ' u l o t l a r j a r a y on id a m a v z u n i t u s h u n t i r i s h d a m a v z u ­
ga oid tar ixiy m a ’l u m o t l a r d a n foy d al an i sh , u d u m l a r , a n ’analar.

---

u r f - o d a t l a r asosida bi li m beri sh orqali o ' q u v c h i l a r d a milliy 
t ar bi yani s h a kl l a n ti r i s h g a i m k o n yaratiladi. O ' q u v c h i l a r n i n g
n u t q in i o' sti rishga a l o hi d a e ’tibor berish kerak. B u n i n g u c h u n
b ajarilgan i shl arni k e t m a - k e t l i k t ar z id a aytib berish, b u y u m
h aq id a m a ’l umot la r, q o ' l l a n i l a d i g a n g a z la m a , f as onl ar h a ­
qida o ' q u v c h i l a r n i gapiri b beri shga o' rgatiladi. Shu t ar iqa 
o ' q u v c h i l a r n i n g nutqi r avonl as hib, til boyligi o' shadi. Ab d u l l a
Avloniy h a m til mas al as ig a ka tt a e ’tibor beradi. Ti ln i ax lo q bi la n 
bog 'l ab t al qin qiladi. U o' z a sar i da h a r bir kishi o' z o n a t ilini 
m u k a m m a l bilishi, h a r bir s o' zni o' z o ' r n i d a ishlatishi, m il li y - 
a dabiy t i l n i n g taraqqiysi u c h u n j o n k u y a r l i k qilishi z a r ur l i gi n i 
qayd qiladi.
10. M e h n at t a ’limi va kasb tanl as hg a yo'llash da rs la ri da
milliy h u n a r m a n d c h i l i k asoslarini o'rgatishda: 
k a shta chil ik, 
zardo' zl ik, p o p op c hi li k va boshqa usullar yo r dami da b u y u m ­
larni tikishda, ularga b ez ak l ar t a nl a sh yo'llarini o'rgatish orqali 
h a m o' quvchil arga kasbiy tarbiya beriladi. Ma sh g' ul o tl ar d a olgan 
bi li ml ari ni m u s t a h k a m l a s h m aq s ad i da muzeylarga olib boriladi, 
noyob asarlar bilan tani shti ri ladi , b u y u m l a r t iki shda milliy h u-
n a r m a n d c h i l i k n i n g ayri m elemen tl ar id an foydalanishga o'rgatib 
boriladi.
11. M e h n a t t a ’limi va kasb tan l as hga yo'llash d ars lari da 
o ' q u v ch il a rn i ng j is mo n i y tarbivasiga e ’tibor beriladi. M a s h i n a d a
o' t ir is hda , qo'l ishlarini bajarishda ish bilan ko ' z ni ng orasidagi 
mas of ani to'g'ri saqlash, o ' t i r i s h d a gavdani to'g'ri bo' lishiga a h a ­
miyat berish, x onada sog' lom m e h n a t sharoitini yaratish orqali 
erishiladi. O' qituvchi o 'q u vc h il a rd a bilim, k o ' n i k m a va m a l a k a n i
sh ak ll an ti ri sh da ish sharoiti u n i n g sog'lig'iga zarar ye tk a zma s - 
1 igini yodida saqlashi lozim.
J is mo ni y tarbiya kishilarga katt a t a ’sir ko'rsatib, salomatl i- 
gini m u s t a hk a ml av d i, ishlash qobiliyatini oshiradi, u z o q u m r
ko'rishga y or dam beradi.