O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

m i d i r .
Kasbga y o iia ltiris h k e n g a s h in in g majlislariga niuassasalar, 
h o m iy korxona, oliy o'quv y u r tl a r i n in g vakillari, balog'atga yet- 
m a g a n l a r ishi b o 'y ic h a kom issiya a ’zolari, m e h n a t resurslaridan
foydalanish o r g a n la r in in g vakillari t a k l i f qilinadilar.
O 'q u v e h ila r n i kasbga yo 'n a ltiris h ishini o 'tk a z g a n c ho g'da m a k ­
tab x o d im la ri va m a k ta b m a ’m u riy a tin in g vazifalari o 'q u v e h ila rn i 
kasbga y o'n a ltirish g a oid y o 'riq n o m a la r, b uyruqlar, qarorlar bilan 
ta n i s h is h d a n , i lm iy - m e to d ik a d a b iy o tn i o 'r g a n is h d a n , chiq a rilg a n
m e to d ik ta v s iy a n o m a la rn i o 'rg a n is h va o 'z ishlarida foydalanish- 
d a n iborat.
S i n f r a h b a r in i n g vazifalari avvalo o 'q u v c h in in g shaklla- 
n a y o tg a n shaxsini, u n i n g m ayllari, qiziqishlari, qobiliyatlarini 
c h u q u r va h a r t o m o n l a m a o 'r g a n i s h d a n iborat. Bu s ohada unga 
fan o 'q itu v c h ila ri, o t a - o n a l a r b ilan savol varaqasini to 'ldirish 
va o 'q u v c h in in g shaxsiy v a ra q a -ta v s ifn o m a s in i to 'ld irg a n holda 
u ni m u n ta z a m ravishda k u z a tish y o r d a m beradi. S in f rahbari 
o 'q u v c h in in g shaxsini o 'rg a n is h neg izid a, m u a y y a n d a s tu r a s o ­
sida, bir m aq sadg a q aratib kasbga y o 'n a ltirish ishini olib boradi. 
B u n d a s in f so a tla rid an , fakultativ m a s h g 'u lo tla rd a n va ekskursi- 
y a la rd a n foydalaniladi. K asbga y o 'n a ltiris h ishi o 'q u v c h ila rn in g
o t a - o n a la r i b ilan m u s t a h k a m a lo q a d a o 'tk az ila d i.
O 'q u v c h ila r yiliga bir m a r t a savol v araqasin i t o id i r a d i . B u n - 
d a n m a q s a d o 'q u v c h ila rn in g hayotiy rejalarini aniq la b olishdir.
379

---

S i n f ra h b a r la r i savol v araq asi a sosida, o ‘quv yili o x irid a , k a s b ­
ga y o 'n a ltiru v c h i m a k t a b k e n gash ig a t o p s h i r is h u c h u n u yoki 
bu k a sb ni ongli ravishd a t a n l a g a n yoki z a r u r m a l a k a d arajasi 
b o 'y i c h a kasb e g a llag a n h a m d a o 'q is h va ish x u su sid a g i o 'z is- 
t a k l a r i n i b ild irg a n o 'q u v c h il a r n i n g r o 'y x a t l a r in i tu z a d ila r .
O 'q u v c h i la r m e h n a t t a ’lim i d a rs la rid a m e h n a t n i n g h a r xil 
tu rla rig a oid b i l i m l a r n i g i n a olib qolm ay, shu bila n birga o 'z
fao liy atlari j a r a y o n id a m a x s u s m a la k a la rg a h a m ega b o 'la d ila r , 
o 'z q o b iliy a tla r in i riv o jla n tira d ilar, m e h n a t d a o 'z k u c h l a r i n i si- 
n a b k o 'rad ilar. Shu b o is d a n m e h n a t t a ’lim i o 'q itu v c h isi m e h n a t
d a rs in i s h u n d a y ta s h k il qilishi k erak k i, toki h a r b ir o 'q u v c h i 
m e h n a t n i se vish ni o 'r g a n i b olsin, o d a m l a r g a n a f k e ltira d ig a n
b o 'l s i n , ish j a r a y o n id a n va u n i n g n a tija la r id a n zav q la n sin .
M e h n a t o 'q itu v c h isi o 'z ishida b ilim va m a l a k a n i e g a lla s h d a
o 'q u v c h il a r d a en g k o 'p fao llik va m u s t a q il li k n i t a ’m in la y d ig a n
s h a k lla ri va m e t o d l a r i d a n fo y d ala n ish i lozim . A m a li y la b o r a -
to riy a, o 'q u v - is h la b c h iq a r is h ishlari, ishlab c h iq a r is h e k s k u r- 
siyalari tajribasi s h u n d a y ish s h a k lla ri va m e t o d a r i ju m l a s i g a
k ira d i. Bu ish la r m u sta q il k u z a tis h la r, tajribalar, ta h l il l a r , h i -
s o b -k ito b la r , ishlab c h iq a r is h va ijodiy v a z ifa la rn i hal q ilis h n i 
h a m d a bevosita ijtim oiv-foydali, u n u m li m e h n a t n i o 'z ichiga 
oladi.
M e h n a t t a ’lim i j a r a y o n id a o 'q itu v c h i 
kasb qilib o l in -
g a n m e h n a t to 'g 'ris id a g i m a ’l u m o tla r n i k o n k r e t m a v z u l a r n i
o 'r g a n i s h b ila n m a n tiq iy b o g 'la s h i m u m k i n . C h u n o n c h i , elek­
t r o t e x n ik a fizikasi va b o 'l i m i n i o 'r g a n g a n c h o g 'd a o 'q itu v c h i 
xalq x o 'jalig id a e le k tr q u v v a tin in g roli va a h a m i y a t i n i , un i 
ish la b c h iq a r is h h a m d a is te ’m o lc h ig a y etk a z ib b e ris h u s u lla -
rin i k o 'rsa tis h i, s h u n in g d e k u sh bu t a r m o q kasblari u c h ta k a t ­
ta g u r u h g a b o 'l i n i s h i n i t u s h u n t i r i b b e rish m u m k i n . B ir in c h i 
g u r u h g a e le k t r o t e x n ik a u s k u n a la r i, m a s h i n a l a r i , a p p a r a tl a r i
va a s b o b la r in i ish lab c h iq a r is h b ilan bog'Iiq k a s b la r ( e l e k tr o ­
te x n i k a m a s h i n a l a r i n i y ig 'u v ch i slesar, sozlovchi slesar, e l e k t r o ­
m o n ty o r, izolyatsiya qiluv ch i va shu kabilar); ik k in c h i g u r u h g a
e le k tr q u vvati u z a tish b ila n bog'Iiq kasblar ( p o d s t a n s iy a l a r n in g
e le k t r o m o n ty o r i , e le k tr t a r m o q l a r i n i ish la tu v c h i e le k t r o m o n ty o r
va shu kabilar); u c h in c h i g u r u h g a e le k tr q u v v a tid a n fo y d a la n is h
b ila n b og 'Iiq k a sb la r ( e le k tro m o n ta jc h i slesar, t a ’m ir c h i e le k t r o ­
m o n ty o r va shu kabilar) k ira d i.
380

---

0 ‘q u v c h ila rn i kasbga y o‘n a ltirish d a o ‘q itu v c h in in g shaxsi j u d a
k a tta rol o 'yn a y d i.
O 'q itu vch i shaxsi o ‘q itu v c h in in g ijodiy rivojlanishini, yuksak 
pedago g ik m a h o r a ti n i, ishda d o im iy novatorligini, om ilkorligi- 
ni, bolalarga n isb a ta n m u h a b b a t va h u r m a t in i belgilab b eradigan 
xislatlar m ajm uid ir. Ayni sh u n d a y o ‘qituvchi o ‘q u v c h ila rd a o ‘ziga 
n isb a ta n h u r m a t - e h ti r o m , ishiga havas tu g ‘d ira d i, o ‘ziga o ‘xshash 
b o ‘lish, u b ilan d o 'stla sh ish eng ezgu istaklar, istiqbol t o ‘g ‘risidagi, 
o 'z kasbi h aqidagi o rz u la rn i b a h a m ko‘rish ishtiyoqini yaratadi.
M a k ta b d a
q iziq ish la r 
b o 'y ich a
o 'tk a z ila d ig a n
xilm a-xil 
m a s h g 'u lo tla r o rasid a t o ‘g a ra k ishi a lo h id a a h a m iy a t kasb etadi. 
M a k ta b d a t o ‘g a r a k l a r n i n g asosiy k o 'p c h ilig in i m e h n a t t a ’limi 
o ‘qituvchilari olib borad i.
Bular ishlab c h iq a ris h va te x n ik a t o ‘g a ra k larid ir. 0 ‘qituvchi 
b u n d a v t o ‘g a ra k la r d a o 'q u v c h ila rd a ix tiro c h ilik , k o n stru k to rlik
singari m a x s u s q o b iliy atlarn i ijodiy rivojlantirish u c h u n ba rc ha
s h a rt-s h a r o itla r n i y aratish im kon iy atig a ega.
M e h n a t t a ’l im i o 'q itu v c h is i o ‘q u v c h i s h a x s i n i o 'r g a n g a n
c h o g 'd a k a s b g a y o 'n a lt i r i s h m a q s a d i d a q u y id a g i q o id a la r-
ga: sh a x s k a m o l t o p a d i g a n k o n k r e t v a z iy a td a k o n k r e t j a m o a -
d a s h a x s n i n g x u l q - a t v o r i n i k u z a tis h ; faoliyat o rq a li s h a x sn i 
o ‘rg a n is h ; s h a x s n i q a n d a y d i r q o tib q o lg a n n a r s a ta r iq a s id a
e m a s , b a lk i t a r a q q i y o t d a k o 'rib c h iq is h ; s h a x s n i n g v a q tin c h a
p six o lo g ik h o l a t i n i , o 'r t o q l a r i g a m u n o s a b a t i n i h iso b g a olish 
kabi q o i d a l a r g a a m a l q ilis h i m a q s a d g a m u v o fiq d ir .
M e h n a t t a ’lim i o ‘q itu v c h isin in g ishida psixologik diagnosti- 
kasiga k atta o 'r in ajratiladi. Psixologik d ia g n o s tik a ja ra y o n id a u 
m ak ta b , k a s b - h u n a r kolleji kasb m a s la h atc h isi bilan birgalikda 
h a r bir o 'q u v c h in i n g kelgusidagi kasbni ta n la s h i ja r a y o n id a shax- 
siy x u susiy a tla rini a n iq la s h i m u m k in .
S h u n d a y qilib, m e h n a t t a ’lim i o ‘qituvchisi ishida quyidagi 
yo‘n a lish la rn i:
— kasbga oid b ilim la r — o 'q u v c h ila rn i m e h n a t faoliyati so- 
ha la ri, xalq xo ‘ja l ig i n i n g ay rim ta r m o q la ri, k asblar va m u ta x a s- 
sisliklar b ilan ta n is h tiris h ;
— psixologik p e d a g o g ik m as la h at — m e h n a t faoliyatining t u r ­
lari to ‘g ‘risida, o ‘quvchi xislatlari, b ilim la ri va m ayllariga eng 
m uvofiq b o ‘lgan kasblar va m u ta x a ssislik la r h a q id a o'quvchiga 
gapirib berish;
381

---

— kasb tarbiyasi — o 'q u v c h ila rd a u yoki bu kasbga n isb a ta n
b a rq a ro r qiziq ishlarin i s ha klla n tirish ;
— amaliy, kasbiy k o 'n ik is h — m eh n a t faoliyatining turli so- 
ha la rid a k u c h la r n i a m a liy j i h a t d a n sinab ko'rish u c h u n sh a rt- 
sharoitlar yaratish;
— kasbga y o'n a ltirish m aq s a d id a o ‘q u v c h in in g shaxsini o 'rga- 
nish, m e h n a tg a b o'lg an qiziqish larni va kasbga qiziq ishlarn i 
s h a k lla n tirish kabi y o 'n a lis h la rn i ko'rsatib o ‘tish m u m k in .
M e h n a t t a ’lim i o ‘q itu v c h is in in g kasbga y o 'n a ltiris h ishi o 'z a r o
bog 'liq tarkibiy q i s m l a r n in g b u tu n bir kompleksi b ila n , shu j u m ­
lad a n , kasbga y o 'n a ltiru v c h i o 'q u v - m e to d ik kab in e t faoliyati, 
s i n f r a h b a r in i n g , fan o ‘q i tu v c h ila rin in g ishi, o t a - o n a l a r va shu 
kabilar bila n m a h k a m b o g 'la n g a n d ir. M e h n a t o'q itu v c h isi b u la r
bilan y a q in d a n aloqa b o g 'la m a y tu rib sa m a ra li ish lash i m u m k i n
em as.
M e h n a t t a ’limi d a rs la rid a kasbga yo'naltirish ishini olib bor- 
gan o 'q u v e h ila rn i m e h n a t faoliyatiga tayyorlashdagi b o s h q a fanlar 
bilan o 'z a ro aloqasini h a m hisobga olish lozim.
M a k ta b d a h a r bir o'quv fani o 'q u v e h ila rn i kasbga y o 'n a ltiris h n i 
am a lg a oshirishd agi o'ziga xos im k oniyatlarga ega, lekin u 
m eh n a t turlari, k a s b la rn in g xilm a-xilligi va shu kabilar to 'g 'ris i­
da o 'q u v c h ila r b ilim la rin i s h a k lla n tiris h n in g b ird a n - b ir m an b a i 
bo'lishi m u m k i n em as. Shu s a b ab d a n h a m kasbga yo'naltirish 
ishida m e h n a t o 'q itu v c h isin in g faoliyatini s in f rah b a rla ri va fan 
o'qituvchilari ishi bilan m uvofiqlashtirish g'oyat m u h im d ir.
Tajriba sh u n i k o 'rsa ta d ik i, o'q u vchilard a kasbga bo 'lg an b a r ­
qa ro r q iziqishni sh a k lla n tiris h ishlari sa m a ra d o rlig in i o sh irish
uchun:
— fan asoslarini o 'q itis h n in g , m e h n a t t a 'l i m i n in g va fakul- 
tativ m a s h g 'u lo tla rn in g fan la ra ro aloq alarin i, davom iyligini, p o ­
litexnik va kasbga y o 'na ltirish yo 'n a lish in i ro'yobga chiqarish ;
— p o litex nik m a ’lu m o t, m e h n a t t a ’limi va kasbga y o 'n a l­
tiris h n in g o 'q u v c h ila r ijtimoiy-foydali, u n u m li m e h n a ti bilan 
o 'z a ro alo q asini t a ’m in la s h ;
— o 'q u v c h ila rn in g bir m aq sa d g a qaratilgan ijtimoiy a h a m iy a tli 
o 'quv -ish lab c h iq a rish to p sh iriq larin i bajarishlari;
— xalq x o 'jalig in in g turli so h a la rid a o 'q u v c h ila rn in g qiziqishi- 
ni rivojlantirishda shaxsiv, tab a q a la sh tirilg a n yo n d a sh u v n i am alg a 
o shirish;
382

---

— o 'q u v c h ila rn i kasbga y o 'n a ltiris h sohasida m a k ta b o'qituv- 
c h ila ri b ilan ishlab c h iq a ris h j a m o a l a r i n i n g birgalikda ish ko'rishi;
— san o at, qishloq xo'jalik k a sb la rin i targ'ib qilish lozim.
Tabiiy va m a te m a tik t u r k u m f a n la rn i o 'rg an g a n c h o g 'd a
o 'q u v c h ila r k o n k ret iqtisodiy h u d u d d a g i yetakchi kasblar b o 'y ic h a
m e h n a t m a z m u n i bilan t a n is h is h , a n a shu kasblarni m uvaffaqi- 
yatli egallash u c h u n z a r u r b o 'lg a n b ilim , k o 'n ik m a va m a l a k a ­
larn i olish im koniyatiga egadirlar.
M a k ta b o'q u v c h ila ri g u m a n i t a r fanlar b o 'yicha o 'tk a z ila d ig a n
m a s h g 'u lo tla rd a kasb t a n l a s h m a s a la la rid a g'oyaviy-axloqiy, d u n -
y o qarash g a oid bilim oladilar.