O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

M u stah k am lash uchun savollar:
1. Xal q h u n a r m a n d c h i l i g i n i n g rivojlanish t a r ix id a n m a ’lumot 
bering.
2. Xalq h u n a r m a n d c h i l i k t ur la ri d an n a qq o s h l i k s a n ’a ti n in g
o'ziga xos xususiyatlari n i m a l a r d a aks etadi?
3. N a q q o s h l i k s a n ’atida q an d a y a s b o b - u s k u n a l a r va t e xno l o­
giyalar q o ‘llanadi?
4. N a q q o s h l i k d a q a nd a y naqsh t u rl a r i d a n foydalaniladi?
5. K as h t ac h i l i k s a n ’ati ijtimoiy hayotga q a n d a y t a ’sir etdi?
6. Ka s ht ac h il ik s a n ’atida q a n da y a s b o b - u s k u n a l a r va t e xnol o­
giyalar qo' llanadi?
7. K a s h t a c h i n i n g ish joyi qa nd a y t ashkil etiladi?
8. Ka s ht a c h i l i k d a q a nd ay ch o k t u rl a r i d a n foydalaniladi?
9. Ka s ht a c h i l i k d a q a nd ay texni k va gigiyenik qoidalarga rioya 
qilish kerak?
10. K as h t ac h i l i k sirlarini yoshlarga q a n da y o ‘rgatiladi?
3 .5 . Ijtim oiy-foydali unumli m ehnatni tashkil qilish m etodlari
Reja:
1. Ijtimoiy-foydali u n u m li m e h n a t bilan ijtimoiy foydali m e h ­
n a tn i ng farqi.
2. Ijtimoiy-foydali va u n u m l i m e h n a t n i n g t a ’lim-t arbi ya, kasb 
t an l as h s a ma r as i ni ko' t ari shga qaratilgan s h ar tn oma lar .
Tayanch iboralar: 
ijtimoiy foydali m e h n a t , ijtimoiy foydali 
u n u m l i m e h n a t , kasbiy faoliyat, c h u q ur l a s h g an h a m d a kengay- 
tirilgan b ilim, k o ' n i k m a , mal aka, m e h n a t , m e h n a t tarbiyasi, k as b­
ni t anl ash, k a s b - hu n ar g a yo'naltirish, kasbga mosl ashish, kasb 
sohasidagi t a r mo q la r, kasb iqtisodiyoti, ijtimoiy kasb, ma'naviy 
kasb, kasb psixologiyasi.
1. 
Ijtim oiy-foydali unumli m ehnat bilan ijtim oiy foydali m ehnat­
ning farqi. 
M e h n a t t a ’limi darsl ari da o ' qu ve hi la rni m e h n a t qilish 
h a m d a m a z k u r m e h n a t n i ijtimoiy va u n u m l i holatga keltirish, 
u nd a mavjud bo' lgan kasblarga xos m a ’l u mo t la r bilan t an is hti ­
rish, a n i q kasbni t anl as hga yo' naltirish, t a n l a g a n kasbiga mos- 
lashtirish h a m d a boshqa t a ’l im-tarbiya texnologiyasi asoslariga 
xos t o ' x t a m g a kelib, t anl a ga n kasbini k a s b - h u n a r kollejlarida yosh
129

---

mutaxassis darajasida egall ashni m a q s ad g a aylantirish m u h i m
vazifalardan biridir. U l a r d a n birini bajarish uchun, qayd etilgan 
har bir bosqichlarga ijodiy yondashish lozim. Bunga eng avvalo 
o ' qu v c h il a rn i ng ijtimoiy foydali m e h n a t i n i «unumli » darajaga 
k o' tar ish m u h i m d i r . Bu b o ra da t a ’kidlash lozimki, o'q uv ch il ar
bajarayotgan ish natijasi: o'zi, s i n f va m a k t a b m an f aa ti n i ko'zlagan 
bo'lishi kerak. M a z k u r ishga s a rf la ng a n m eh n a t , vaqt bekorga 
ketgan emas. U n d a n k i m d i r foydalanadi, qayerdadir ishlatiladi, 
n i m a d i r tayyorlanadi va hokazo. Bu n d a y ishlar natijasi «ijtimoiy 
foydali» holatini anglat adi . Bu b i r i nc h id a n, m e h n a t t a ’l i m id a
o' quvchil ar bajarayotgan «ish», t ayyorlanayotgan h ar bir «bu yu m»
yoki ma hs u lo t foydali bo'lishi zarur. Bu nd a y m e h n a t d a n h a r bir 
ishtirok e tgan o' quvchi, sinf, m a k t a b u yoki bu m a ' n o d a m a n f a a t -
d or bo'lishi lozim. S h u n d a g i n a «foydali m eh n a t » ijtimoiy xarak-
terga ega bo'lib «ijtimoiy foydali meh na t» ga avlanadi.
I k k i n c h i d a n , ijtimoiy foydali m e h n a t j ar ayonida o' qu v ch il a r
bajarayotgan «ish». tayyor lanayot gan «buyum», m ahs ul ot la rga
sarf lanayotgan «vaqt» a l o hi d a i nobatga olinishi zarur. C h u n k i
h ar bir b u y u m , ish, m a h su l ot m a ’l um vaqtda bajarilishi lozim. 
Un da m a ’l um bo' l adi ki , a y ri m o' qu v c hil ar belgilangan «vaqt»da 
ko'p ishni bajaradilar, avri mlari belgilangan ijtimoiy m e h n a t d a n
u n u m l i foydal anishni o' rganadi lar. a y r i m l a r n i n g m eh na ti u n u m -
siz hol at da o'tadi.
U c h i n c h i d a n , o ' q u vc h i l a r n i n g h a m «ijtimoiy foydali» m eh n at i
h a m d a « un umli » m e h n a t l a r i j ar ay o n i da , ular bajarayotgan m u m ­
kin q a d a r «boyitilgan», «chuqurl ash»gan h a m d a kengavtirilgan 
bilim, k o ' n i k m a , mal akal ari keyingi kasbiy faolivatlarida m u h i m
o m i l l a r d a n biri bo' lib hi sobl anadi.
Ijtimoiy-foydali va u n u m l i m e h n a t haqida bildirilgan fikrlar- 
d a n xulosa qilib s huni aytish joizki, nafaqat m a z k u r y o' nali shlar
b o' yi ch a t exn i ka va t exnologiya y uz as id a n zamo na vi y bilim olish, 
k o ' n i k m a hosil qilish, m a l a k a n i shakll anti ri sh, o 'q uv c hi la rd a n 
t an l a g a n kasbiga xos mavjud soha, t a r m o q , korxona, o' quv yur t-
lari, ish joyi va b o sh q a t al ab e tiladigan ijtimoiy, iqtisodiy. huquqiy, 
m a n a v i y - m a ’rifiy z a r u r a xb o ro tl ar bilan boyitish, kengaytirish, 
chu qu rl as ht iri sh ga qarat il gan tadbi rlar o ' tkaz is h lozim. Bu n d a y 
a mal ga o sh ir ilga n ishlar va tadbi rlar kasbiy-texnologik h a m d a
maxsus b i l i ml a r shakl la ni shi ga qaratilgan: mat eri als hunos li k, as- 
b o b - u s k u n a l a r , s ta n o k - m a s h i n a l a r , t exni k-texnologi k asoslar, ish-
130

---

lab c h iq a r i s h ni o ‘zlasht irishda lozi m b o ‘lgan a xborot lar ijtimoiy 
foydali, u n u m l i m e h n a t j ar ayonlar i m a z m u n i n i z a m on l as h ti ra d i 
va boyitadi.
Shu o m i l l a r d a n biri o' quvc hi la rn i k a s b - h u n a r g a yo'naltirishdir.
S h u n d a y qilib «ijtimoiy foydali» h a m d a « u n u m l i m e h n a t » ne-
gi zl ari dan: qi li nad ig an «mehnat », « m e h n a t tarbiyasi», «kasb», 
«kasbni tanlash», «kasbga yo'naltirish», « k a sb -h un a rg a yo' nalt i­
rish», «kasbga moslashish», t a n l a n g a n «kasbga moslashish», t a n ­
l anga n kasb «ish joyi», «ish jarayoni», «ish sharoiti», t a nl a ga n kasb 
«sohasi», t a n l a g a n «kasb sohasidagi t ar mo ql ar », t a nl a ga n «kasb 
s oha va t a r m o q l a r i g a xos korxonalar», «kasb mehnat i», «kasb 
m e h n a t i n i n g m a zm u ni », «kasb haqi», « m e h n a t haqi» va shularga 
o ' x s h a sh so'z va a t a m a l a r ko' p ishlatiladi. S h u n i n g u c hun «ijti­
moiy foydali m e h n a t » va « unumli m e h n a t » kabi m a z k u r «so'z» va 
« at amal ar » bir-biriga mosl ashib m a z m u n l a r i boyitiladi, kengay- 
tiriladi va chuqurl ashti ri ladi . S h u n i n g u c h u n , m e h n a t t a ’limi va 
u n i n g negizida: kasb t anl ash, kasbga mosl ashish, kasb iqtisodi- 
yoti, ijtimoiy kasb, m a ’naviy kasb, kasb psixologiyasi h a m d a kasb 
t u s h u n c h a l a r i m a z m u n l a r i n i atr of li cha o' zl as ht ir gan hol at da fikr 
yu ri ta d ig a n bo'lsak, m e h n a t t a ’limi va u n i n g negizidagi kasb t a n ­
lash hol at larini , ijtimoiy foydali h a m d a u n u m l i m e hn a t d ag i t u- 
s hu nc hal ar , s e r m a z m u n va y a k u n l a n g a n holatlari ravshan bo'ladi. 
S h u n d a m e h n a t t a ’limi, kasb t anl as h j ar ay on l ar i o 'q uv c hi la rn i ng
m e h n a t qilish, kasb tan l as hg a t ayyor garl igi ni ng tarkibiy qismi 
bo'lib, u m u m i y maq sa d, o ' qu v ch i l a r n i n g h a r t o m o n l a m a va gor- 
m o n i k kamol topishi, kasbni to'g'ri t an l as hi , xalq xo ‘jaligida 
m e h n a t qi 1 ishga axloqiy, psixologik va a m a l i y t ayyorl ani shiga asos 
soladi h a m d a m a k t a b islohatiga ko ‘ra j ori y etilayotgan ijtimoiy 
foydali h a m d a u n u m l i m e h n a t maj bur iy x arakt er ga ega, c hu n k i
m e h n a t t a ’limi h a m d a o ' quvchil arni k a s b - h u n a r g a yo'naltirish 
mohiyati , a h ami yat i h a m d a t ashkiliy s hakllari va a ma l iy holatlari 
bir-birlari bilan uzviy bog' langan. S h u n i n gd e k, u m u m i y t a ’lim 
m akt ab la ri da gi ixtisoslashtirilgan m e h n a t t a ’l imi h a m d a u n i n g
negizi da tashki l etilayotgan c h u q u r l a s h g a n m e h n a t jarayoni, 
o 'q uv c hi la rn i k as b -h u n a rg a yo'naltiri 1 ishi, u l a r n i n g tayyorgarlik 
m as h g ' u l o t l a r i d a t a n l a n g a n kasb b o' yi cha o' zlashtirilgan u m u m -
t exnik, politexnik ishlab chiqarishga do i r m e h n a t t a ’limi, kasb- 
h u n a rg a yo' naltirish a mal lar ga xos bo' lishi, k o ' n i k m a h a m d a
m a l a ka la ri n i m u s t a hk a ml as h di r.
131

---

O ' t g a n
a s ar n i n g
90-yillari 
o' rt al ar ida
qabul 
qilingan 
« O ' q u vc h il ar n in g m e h n a t t a' l imi va kasb t a n l a s h m ak t a b l a r a r o
o'quv- ishl ab chiqarish mar ka zi haqida»gi N i z o m g a b i no an m a k ­
t ab va ishlab chiqarish korxonasi, m a kt a b va h u n a r bilim yurt- 
lari h a m d a b os hq a t as hk il ot la r usta xo na lar id a baza kor xonas ini ng
sexlari yoki boshqa b o ' l i m la r id a ijtimoiy foydali, u n u m l i m e hn a t
t op sh ir iq lar i da ijtimoiy foydali, u n u m l i m e h n a t t opshiriqlari bi­
lan bog' liq ishlarni bajarib kelmoqdalar . Ul ar quyidagilar:
— ijtimoiy foydali, u n u m l i m e h n a t n i rejalashtirishda berilgan 
m e h n a t t a ’limi yo' nali shlariga rioya eti shni t a' mi nla ydil ar;
— k or xonal ar va m a k t a b l a r a r o t exni k m a r k a z m a ’muriyati 
u m u m t a ’lim m a k t a b i n i n g belgilangan t ar t ib da ishlab chiqil- 
gan va t as di qla nga n o' quv reja, o' quv dastur lar iga muvofiq 
o ' qu v c h i l a r n i n g t a ’limi va u n u m l i m e h n a t i n i tashki l etishni 
t a ’minlaydilar.
O ' q u v c h i l a r n i n g m a kt a b, m a k t a b l a r a r o t exni k mar ka zda gi
u n u m l i m eh n a t i t a ’lim profi 1 i bilan bevosita c h a m b a r c h a s bog'liq 
bo'lishi kerak.
M a k ta b l a r a r o t exni k m a r k a z l a r n i n g sex va uchast kalar i kor- 
x o n a l a r n i n g s tr ukt ural i b o ' l i n m a l a r i hi sobl ana di va u l ar n in g
ishlab c hiqa ris h b u y u r t m a l a r i h a m d a t opshiriqlari erki n h o l ­
d a qabul qilingan s h a r t n o m a asosida bajariladi. M ak t a bl a r a r o
t exni k m a r k a zl a rd a a n a shu ko r xon al ar bilan kelishilgan holda 
o ' q u v c h il a r n i n g boshqa b u y u r t m a l a r n i bajarishlariga h a m ruxsat 
beriladi. O' q uv c hi la r m e h n a t i n i yozgi t a ’til davri da h a m asosan 
o 'q uv ch il ar brigadalari va b os hq a m e h n a t bi rl ashma la ri t arki bda 
t ashkil qilish m u m k i n .
Qi shloq f ermer xo' jaliklarini o' rg an ay ot ga n o ' qu vc hi la r qoi- 
da b o' yi cha fermalarda, m a k t a b l a r n i n g o ' quvc hi la r brigadalari 
t ar ki bi da u n u m l i m e h n a t d a qatnashadil ar. O ' q uv c hi la r brigadala- 
rida qishloq xo'jaligi ishlarini bajarish u c h u n maj bur iy u n u m l i
m e h n a t g a ajratilgan vaqt da n foydalaniladi.
Ijtimoiy-foydali va majburiy h a m d a u n u m l i m e h n a t « O ' q u v ­
c h i l a r n i n g m e h n a t t a' l imi va kasb t an l as h m a k t a b l a r a r o o'quv- 
ishlab c hiqa ris h mar ka zl ar i haqida»gi N i z o m g a , O ' r t a u m u m i y
t a ’lim m ak t a b i Ustaviga, « U m u m i y t a ’lim m a kt a bl ar i o ' q u v ­
c h i l a r n i n g ijtimoiy foydali, u n u m l i m e h n a t i n i t as hki l etish 
t o ‘g'risida»gi N i z om ga , « U m u m i y t a ’lim m a k t a b l a r i n i n g baza 
k or xonal ari t o ‘g ‘risida»gi N i z o m g a , «Fe rme rl ik xo'jalik o' quvchi-
132

---

lar ishlab chiqar ish brigadasi t o ‘g'risida»gi N i z o m g a muvofiq 
lashkil etiladi.
M a k t a b l a r a r o mar ka zg a baza k or xonal ar bilan h a mk o rl ik d a 
ishlab chiqarish muhit idagi m ak t ab l ar ga
0
‘q u v c hi l a rn i n g o' quv 
ustaxonal ardagi ijtimoiy, foydali, u n u m l i m e h n a t i n i tashkil eti sh­
da y o r daml as hi s hg a ruxsat beriladi. M a k t a b l a r a r o m a r k a z n i n g
o'quv sexlarida, uchast kalar ida, xonalari va l aboratoriyalarida 
5—9 - s i n f o ‘q uv c hi la ri n in g ijtimoiy foydali, u n u m l i m eh n a t i h a m
uyushtirilishi m u m k i n .
M a k t a b l a r a r o m a r k a zl a r orqali k o r dinat si yalas h, muvofiq- 
lashtirish va birlashtirish m et o d l a r i n i q o ‘llab, 5—7- si nf o'quv- 
c h i l a r i n i n g ijtimoiy foydali, u n u m l i m e h n a t d a y uqor i sinflardagi 
o 'q uv c hi la r bi lan birligi va o ‘zaro bog' liqligini a m a l g a oshiri sh 
n a z a r d a tutilgan. A n a shu t ariqa m a k t a b l a r a r o m a r k a z l a r n i n g
rahbarlari s anoat va ag ro s ano a t yo' nali shidagi baza korxonalari 
bilan s h a r t n o m a l a r t uzi sh d a ki chi k yoshli o ' q u v c h i l a r n i n g h a m
ijtimoiy foydali, u n u m l i m e h n a t d a q a tn a s h i s h i mk on i ya tl ar i ni
hisobga olishlari kerak. 5—7 - si nf o ‘quvchil ari o' quv dasturiga 
muvofi q s o d d a texnol ogik operat siyalar ni bajarish la r i ko' zda tu- 
tilishi, yuqori s i n f l a r n i n g o'quvchil ari ga esa tayyor lanayot gan 
b u y u m l a r n i tugat ish, p ardozl as h, k om pl ek t la s h va ularni baza 
korxona b u y u r t m a c h i l a r i g a j o ' n at i s h kabi ishl arni
1
opshiri sh 
lozim.
Ma kt ab la r va m a k t a bl a r a ro t exni k m a r k a z l a r n i n g pedagogik 
faolivatida o 'q u vc h il a rn i ng ijtimoiy foydali, u n u m l i mehna ti
t a' li mi -t arb iy a j ar a y o n i n i n g tarkibiy qismi, o'quv ch il arn i z a m o ­
naviy tarbiyalash va har t o m o n l a m a k amo l t o p t i ri s hn in g eng 
m u h i m vositasi ekanli gini n a z ar d a tutish kerak. Bu m e h n a t n i n g
asosiy vazifalari quyi dagi lar dan iborat:
- 
m e h n a t g a ongli ehtiyojni, m e h n a t ahliga h u r ma i hissini ij­
timoiy boyliklarga va o na tabiatga ehtiyotkorlik h a m d a t ej amkor ­
lik m un os ab a t in i shakllantirish, kollektivizm, m e hn a t
va 
ishlab 
chiqarish i nti zomi r u h id a tarbiyalash;
- z a mo na vi y ishlab chiqarish asoslari bilan tanishtirish, xalq 
ho'jaligi kasblariga qiziqishni tarbiyalash, m e hn a t va kasbiy 
t a ’lim, u m u m t a ’lim tayyorgarlik j ar a yo n i da o' zlashtirilgan bilim, 
k o ' n i k m a va ma la ka la ri ni m u s t a h k a m l a s h ;
— iqtisodiy tarbiyalash, ishlab ch i qa ri shn i rejalashtirish, 
m eh n a t unumdorl igi , m ah s u l o t n i n g t a n n a r x i va si fat i, xo'jalik

---

hisobi, m e h n a t n i hisobga olish va m e ’yorlash, ish haqi, brigada 
haqidagi t u s h un c ha l ar n i hosil qilish;
— 
korxonalarga, fermerlik xo'jaligi va xalq xo' jaligining bos hqa
tashki lot lariga ishlab chiqar ish t opshi riql ar ini bajarishda iloji b o ­
richa y or dam lash ish.
U m u m t a ’lim m akt ab in i isloh qilish m un os aba t i bilan vujudga 
keladigan vazifalar m a k t a b va ishlab chiqar ish korxonasiga o ' z a ­
ro h a mk o r l i k masalasiga si fat j ih a t i d a n yangicha y onda sh i shn i
taq az o etadi. Ilgari ishlab c hiqa ris h korxonasi m a kt a bg a asosan 
m od di y y or dam bergan bo'Isa, endi u n i n g roli beqiyos o r tm o q d a .
Ishlab chiqarish korxonasi m ak t a b g a yosh a vlodni ng m e hn a t tar- 
biyasini a mal ga os hi ri sh da k o ' mak l as hu v i lozim. M a k t a b tajri- 
basi a n a shu ko' mak s iz m a z k u r vazifani hal qilish qiyinligini 
ko 'r sa tmo qd a.
H a m k o r l i k t o' g' ri sida h a r yili t u z i l a d i g a n s h a r t n o m a u m u m ­
t a ’lim m a k t a b i bi lan k o r x o n a n i n g o ' z a r o m u n o s a b a t i u c h u n
asos h i so b la n ad i. K o r x o n a m a k t a b g a o ' q u v c h i l a r n i n g m e h n a t
t ar bi yas ida, kasb t a n l a s h i sh l a ri da , s h u n i n g d e k , n m k t a b n i n g
m o d d i v - t e x n i k ba zas in i m u s t a h k a m l a s h va k e ng a y t i r i s h d a y or ­
d a m b er is h m a j b u r i y a t i n i o' z z i m m a s i g a olishi h o m i y l i k t a r z i ­
d a bajariladi.
M a kt a b l a r baza ko r xo n a la r u c h u n mu ay y a n ma hs u lo tl a r
chiqarish bilan ch e kl anma v, ularga k o r x o n a n i n g turli tadbirlarini 
o 't kaz is h u c h un bi nolarini t a q d i m etadilar, sha nbal i kl ar da yor­
d a m beradilar, korxona kollektivi bilan birga saylovlar va boshqa 
ommaviy-siyosiy 
k o m p a n i y a l a r d a
qatnashadil ar.
Korxonaga 
o t a - o n a l a r o' rta sida ped a go gi k tashviqot ishlarini olib bor ishda 
k o' mak l as had i . U m u m i y s h a r t n o m a g a muvofi q zavod sexlari va 
brigadalari bilan komolot g u r u h l a r i va sinflari o' rtasida turli xil 
m u so b a q a y uz as id a n s h a r t n o m a l a r t uziladi. Tajriba a n a s hunday 
«muqobil raportlar» b o l a l a r n i n g o'qish va m eh n a t g a m u n o sa b at -
larida j u d a katta ijobiy t a ’sir etish ini k o' r sa tmo qd a .
O 'q u v c h i l a r n i n g ijtimoiy foydali va ishlab chiqarish m e h n a t i n i
tashki l etishda u m u m t a ' l i m m a k t a b i n i n g m e h n a t t a ’limi darslari
1—9 - s i n f o 'q u vc h il a ri n in g m e h n a t va kasbiy t a' li mi h a m d a t a r ­
biyasi m a z m u n i n i n g asosiy qismi e kaniga alohida e ’tibor berish 
kerak.
Ijtimoiy-foydali, u n u m l i m e h n a t u c h u n ajratilgan soatlarga 
m e h n a t va kasbiy t a ’lim u c h un k o' zd a tuti lgan s oatlarni h a m

---

qo' shish lozim. B u n d a a n a shu t a ’l img a 1—7-si nf lar da h af ta d a 
2 s oa td an , 8—9 - si n fl ar d a 1 s oa td a n, ajrati 1 ishi hisobga olinishi 
kerak. 0 ‘q uvchil arni kasbga yo' naltirish ishlari 8- si nf dan boshlab 
a ma l ga oshiriladi. O ' qu v rejada maj bur iy ijtimoiy foydali m e h n a t
u c h u n haftasiga 2—4- si nf la rd a 1 s o a td a n, 5—7-sinflarda 2 s oa t­
d an , 8—9 - s i n fl a r da 3 s oa td a n ajratish ko' zda tutiladi. A m a li y va 
nazariy t a ’l im v aqtl ari ning nisbati o' quv d a s tu r la r da belgilana- 
di. B u n d a n t ashqar i, h a r yili 5—7 -s in f la r da 3 s o at da n 10 kun,
8—9 - s i n fl a rd a 4 s o at da n 16 k un o ' q u v c h i l a r n i n g m e h n a t a ma l i-
voti o' tkaziladi.
A m a li v o t n i o ' t k a z i s h mu d da ti , joyi va tartibi u m u m t a ’lim 
m a k t a b l a r i n i n g maha ll iy sharoitlariga q a r a b belgi lanadi . S h u ­
n ingdek, o ' q u vc h il a r t a ’til davri da m e h n a t g a q o 's h il a di ga n va- 
t a n pa r v ar l i k h a r ak a ti d a dadil q a tn a sh i b, turli m e h n a t birlash- 
mal ari t ar ki bida turli b a rk a mo ll ik i shlarida ixtiyoriy ravishda 
ishlaydilar. O ' qu v ch i la r ga a ma l da gi q o n u n l a r d a belgi langan t a r ­
t ibda v a qt in ch a ishga kirish huquqi h a m beriladi. T a ’til p ayti da 
k u n d a l i k ish vaqtida 2—4 - s i n f o ' qu vc hi la ri u c h u n 2 soat, 5—7- 
s i n f o' quvchil ari u c h u n 3 soatgacha, 8—9 - s i n f o' quvchil ari u c h u n
4 s oatgacha, bo' l ishi kerak.
8—9 - s i n f o' q u vc h il a ri n in g ijtimoiy foydali, u n u m l i m eh n a t i
obyektlarni to'g'ri rejalashtirishda u l a r n i n g kasbiy tayyorgarligi 
u c h u n qulay sharoit yaratadi, mak t ab la r ga 1—7- si nf o' quvchilari 
m e h n a t i n i t ashkil etishda, u l a r n i ng m e h n a t tarbivasi va t a ’l imin i 
a mal ga os hi ri sh da a sb ob -u s ku n al ar , mosl ama lar , inventarlar, 
material va hok az ol arn i ajratish, mutaxassislar, ishchilarni yu- 
borish bilan katta y or dam ko'rsatadi. S h u n i n g uc h un , tajribada 
ko'r inayot gani dek, b a ’zan m a k t a b l a r a r o m a r k a z l a r ishlab c h i q a ­
rish obvektlarida o' rta sinflardagi o ' q u v c h i l a r n i n g i mkoni yat lar i-
d a n foydalanish m u m k i n . C h u n k i u l ar s anoat k or x onal ar ini ng
ishlab chiqar ish b u y u r t m a l a r i n i muvaffaqiyatli bajara oladilar. Bu 
i sh n in g m aqs ad ga muvofiqligi va m u h i m l i g i n i hisobga olib uzoq 
va h ar t o m o n l a m a tayyorlanish, o ' r t a zveno o ' q uv c hi la ri n in g 
ishlab chiqarish m e h n a t i n i u m u m i y t a ’lim m ak t ab la r id a h a m,
m ak t a b l a r a r o ma rk a zl a rd a h a m t ashkil etish lozim. A n a shu 
masala b u y u r t m a l a r i n i o' r ta sinfl ardagi o' quvc hil ar bajaradigan 
baza k o r x on al a ri n in g rahbarlari bilan turli doi ral ar da, j u m l a d a n ,
o'q uvc hil ar va o t a - o n a l a r n i n g majlislarida h a m o l d in da n batafsil 
m u h o k a m a qilish zarur.
135

---

Baj ari la di gan ishlar o ' q uv d a s t u r i n i n g t al abla riga muvofi q 
bo' lishi , b u y u m l a r n i t ayyorlash o ‘rta s i n f l a r n i n g o ' q uv c hi la ri
u c h u n qi yi nl ik qilmasligi kerak. A n a shu s ha rt la rg a rioya qil- 
mas lik m a k t a b n i s an o a t k o r x o n a s i n i n g q o ' s h i m c h a bir qi smi ga 
aylant irib qo' yi shi yoki b u y u m n i t ayy o r las h h a d d a n t a s h q a ­
ri m u r a k k a b bo'Isa, ishlab c hi qa r is h m e h n a t i b a r b o d bo' lishi
m u m k i n .
Baza k or xo n al ar m a k t a b d a o'quv- ishl ab chiqarish u s ta xo na -
lari t ashkil qi I ishlari va bu u st ax on al ar da slesarlik, m ex a ni k a,
y og 'o ch ni ishlash, elekt romontaj , tikuvchilik uchastkalari bo' lishi, 
s h un in g de k , m a k t a b kasb t a nl a sh xonasini j iho zl an is hi ga e 'ti bor 
qaratishi zarur.
Us t ax on a la rni jihozlashda xavfsizlik texnikasi, ishlab c h i q a ­
rish sanitariyasi va sanoat estetikasi talablariga alohi da a h a mi y at
berish kerak.
O ' q uv c hi la r tayyorlaydigan b u y u m l a r n i n g ko'pi xalq iste'mol 
mollari bo' lgani u c h u n ul ar ni ishlab chiqarishga m u a y y a n reja 
belgilanadi va b un da y b u y u m l a r n i tayyorlash faqat darsl arda 
emas, balki d a rs d a n t ashqari vaqtlarda h a m a ma lga oshirilishi 
kerak. A n a shu m a q s a d d a asosan o' rta sinflardagi o ' q u v c hi la rd a n 
iborat bir n ec h ta d o i m i y ishlab chiqarish zvenolari ni tashkil 
etilishi va u l a r n i n g ishi max s us t uzilgan grafik b o 'y i c h a yo'lga 
qo'yi 1 ishi lozim.
T a y y o r la n ga n m a h s u l o t m a k t a b l a r a r o t e x n i k m a r k a z n i n g va 
k o r xo n a d a g i t e x n i k n a z or a t b o ' l i m i n i n g vakillari t o m o n i d a n q a ­
bul qi li nadi . Bu esa b a z a k o r x o n a n i n g b u y u r t m a l a r i b r ak la rs i z 
va e 't ir ozs iz b aj ar il is hi ni t a ’minl aydi . O ' q u v c h i l a r ishlab t op g an
pul m a k t a b hi so bi ga o ' t k az i l a di . A n a shu m a b l a g ' d a n e ng ya x­
shi n a m u n a k o' r sa tg a n o ' q u v c hi la rg a q i m m a t l i s ovg' alar ol inadi,
ishlab c hi qa r is h o t r y a d l a r i n i n g a' zolari y ak k a t ar t i b d a ish haqi
oladilar. Br igad i r o 'qi tu vc hi bi lan birga h a r bi r o 'qu vc hi m e h n a t ­
da qav d a r aj ad a q a t n a s h g a n i n i i fodal aydi gan t abel ni yur it ad i.
O ' r t a va y u q o r i s i nf l ar d ag i o ' q u v c h i l a r ijtimoiy foydali, ishlab 
c h i qa r i sh m e h n a t in ing asosiy yo' nali shi s a noat , qi sh l oq xo'jaligi 
va x i z m a t ko' r sat ish s oh a la r id a gi ish lard i r. O ' q u v c h i l a r m e h n a t i -
n i n g b os hq a y o ' n a l i s h l a r i n i h a m u n u t m a s l i k kerak. Qu yi va o 'r ta
s i nf l ar da gi o ' q u v c h i l a r n i n g m a k t a b n i o b o d o n l a s h t i r i s h , t a b ia tn i
m u h o i a z a qilish va l k k i l a m c h i x o m a s h y o l a r yig' ish kabi i shl arni
bajarishi m a q s a d g a muvofi qdir.
136

---

O ' q u v c h i l a r n i n g ijtimoiy foydali ishlab chiqar ish m e h n a t i n i n g
a n i q m a z m u n i n i h o k i m i y a t l a r yoki u l ar bilan kelishilgan hol da 
xalq maorifi organlari, ko r x on a va m a k t a b r ahbarlari belgilaydi. 
B u n d a kasbiy t a ’lim da st ur i, m ah a l li y sharoitlar, kor xon al ar h a m ­
da m a k t a b l a r n i n g ehtiyojlari hi sobga olinishi, o ' qu vc hi la r m e h n a ­
tini m u ho fa z a qilish qoidalari va m e ’yorlariga j iddiy rioya etilishi 
kerak.
O' q uv c hi la r m e h n a t i n i n g tashki li y s hakllari h a r xil bo' lishi 
m u m k i n , lekin ular i s h n i n g m a z m u n i va hajmiga, doimiyligi 
yoki vaqtinchaligiga, o ' q u v c h i l a r n i n g yoshiga qarab belgilanadi. 
B u l a r d a n eng asosiysi o ' q u v c h i l a r n i n g
ishlab chiqarish b riga­
dasi, o ' r m o n xo'jaligi, m e h n a t va d a m olish lageri, yuqori s i n f
o ' q u vc h il a ri n in g m e h n a t ot ryadi va b o s hq a m e h n a t bi rl ashmalar i,
m a k t a b l a r a r o mar ka zi y k o r x o n a n i n g o' quv sexidagi va m a k t a b
ustaxonasidagi d o i mi y yoki v a qti nchal ik, bir xil yoshli yoki turli 
yoshdagi o 'q u vc h il a rd a n iborat bo' lishi m u m k i n .
O' q uv c hi la r u c h un m e ’yorlar u l a r n i n g yoshi, jinsi, ish sha- 
roitiga qarab va medi ts in a x o d i ml ar i bilan kelishib belgilanadi.
Xalq xo'jaligida o ' q uvc hi la r m e h n a t i n i hisobga olish va ularga 
h a q berish, rahbar li k qiluvchi p e da g og ik kollektivlar m eh na ti ga
ha q to'lash belgilangan t a r t i b d a a ma l g a oshiriladi.
O ' q uv c hi la r m e h n a t i n i h i sobga ol ishda m a k t a b l a r n i n g , m a k ­
ta bl a ra r o m a r k a z l a r n i n g x od i ml ar i , s h un in gd e k, o'quvchilar, 
brigadirlar va zveno boshliqlari h a m ishtirok etadilar. O' qu vc hi la r 
ijtimoiy foydali 
m e h n a t d a q a nd a y ishtirok etgani, u l a rn i ng
o' qishga va ijtimoiy foydali m e h n a t g a havasini bahol as hda , s h u ­
n in gd ek , yuqori sinfni biti ruvchi larga tegishli belgilar beri shda 
albat ta hisobga olinishi kerak.
Ijtimoiy-foydali, ishlab c hi qa ri sh m e h n a t i n i n g peda gog i k r o ­
lini oshirish u c h un h a r bir o' quvchiga « M e h n a t daftarchasi» joriy 
etish maq sa dg a muvofiqdir.
Ijtimoiy-foydali, ishlab c hiqa ris h m e h n a t i n i n g ayri m t as h-
ki li y-me to di k va sotsial-iqtisodiy mas al al ari ga e ’t iborni kuchay- 
tirish u c h u n o ' q u v c h i n i n g m e h n a t da ft arc ha si da quydagi max s us
b o ' l i m l a r ajratiladi:
— o' q uvc hi la r k o r x onal ar da bajargan m e h n a t obyektlari;
— baza korxona u c h u n m a k t a b l a r n i n g va m a k t a b l a r a r o mar -
k a z n i n g o' quv u s ta xona lar id a bajarilgan ishlari;
— k a s b - h u n a r kollej us ta x on a la ri da tay y or lan ga n mahs ul ot;
137

---

-- m a k t a b l a r va m ak t a b l a r a r o t exni k ijodiyot markazl ari ehti- 
yoji u c h u n u l a r n i n g o' quv ustaxonalari va sexlarida bajarilgan 
ishlar;
— m e h n a t va d a m olish lagerida bajarilgan ishlar;
— o 'q uv c hi la r ishlab chiqar ish brigadasida bajariladigan ishlar;
— o ' qu v ch i l a r n i n g m e h n a t b i rl ashma la rida bajariladigan i sh ­
lar;
— t a ’lim mu as s as as i ni ng o' quv xo ‘jaliklariga y o rd am b o' yi cha
bajarilgan ishlar;
— tabi atni , h ay vo n la r ni va vodgorliklarni m uh o f a z a qilish 
bo' yi cha bajarilgan ishlar;
-- m a k t a b n i , baza korxona maydoni va b os hqa obyektlarni 
o bo do nl as ht ir is h bo' yi cha bajarilgan ishlar;
— i kk il amc hi xomashyol ar yig'ish b o' yi cha bajarilgan ishlar;
— elektr energiyasi, metall va boshqa mat eri all arni tejash 
bo' yi cha bajarilgan ishlar;
— o 'quv ishlab chiqarish faoliyati jar ay on id a vaqtni tejash b o ' ­
yicha bajarilgan ishlar.
M a n a shu ijtimoiy foydali, ishlab c hiqa ris h m eh n a t i t urlari- 
ning h a r biri o' z o' rni h a m d a vazifasiga ega. Bi nobari n, u l a r n i n g
har biri m e h n a t va kasbiy t a ’lim nuqtayi n a z ar i d a n h a m , m e h n a t
va iqtisodiy tarbiva, s h un i ng d e k, kasb t an l as h va ishga joyla- 
shish nuqtayi n a z a r i d a n h a m m u h i m d i r . S h u n i n g u c h un h a r bir 
o' quvchi ijtimoiy foydali, u n u m l i m e h n a t d a q atnas hi shi zarur.
O ' q u v c h i n i n g m e h n a t daft archasi u n i n g m a kt a bd ag i b u t un
ta' l im davrida yuritiladi. M a n a s h u la r n i n g h a m m a s i ijtimoiy 
foydali, ishlab chiqar ish m eh na t i t a s h k i lo t ch il a ri n in g diqqat- 
e ' ti bor ini
o ' q u v c h i l a r n i n g
m e h n a t d a
c h in i q i s h i n i n g
asosiy 
y o' nali shini xarakterlaydigan m u h i m t a' l im- ta rb iy a va ishlab 
chiqarish vazifalariga jal b etadi.
Ijtimoiy-foydali 
m e h n a t d a g i
katta 
muvaffaqiyatlar u c h u n
o 'q uv ch il ar m e h n a t i n i tashkil etuvchi lar va r ahba rla r rag'- 
batlantiriladi va h u k u m a t mukofotlariga t a q d i m etiladi.
Korxonalar, m a k t a b l a r va m a k t a b l a r a r o t exni ka mar ka zl ar i 
k o m b i n a t l a r i n i n g r ahbarlari o ' qu v c h il a r m e h n a t i n i n g xavfsizligi 
u c h u n s ha xs an m a ’sul hisobl anadil ar. Ul ar o ' q u v c h i l a r i n i n g ij­
t imo iy foydali, u n u m l i m e h n a t i , xavfsizlik texnikasi, m e h n a t
m uho f az as i va ishlab c hi qa ri sh sanitariyasi qoi dal ari ga jiddiy 
rioya qi li ng an holda t as hk il etilishi za ru r li gi ni n a z a r d a t uti sh-
138

---

lari kerak. M e h n a t sharoitlari m e h n a t kasaba s o y u z l a r i n i n g s ani - 
t a r iy a- ep id emo lo gi ya x i zma ti , y o n g ‘in, t exni ka inspeksiyalari 
va z a r u r h ol lar da davlat nazorati bilan kelishib t ashkil qi li nishi
lozim.
0 ‘quvchil ar dastlabki medi ts ina ko ‘rigidan o ‘tkazilib, u l a r n i n g
salomatligi haqida s hif okor ning xulosasi yoziladi, ularga m e h n a t -
ni ng xavfsiz usullari o ‘rgatiladi va y o‘r i q n o m a berilib, belgi langan 
f o r m ad a j u r na l g a qayd etiiadi, ijtimoiy foydali m e h n a t d a q a t n a -
shishlariga r uxsat etiiadi.
Mehnat praktikasini o ‘t kazishda shuni unut masli k kerakki, 
o'quvchilarni o'z yoshlariga nomuvofiq, epidemiologik j ihati dan 
xavfli, tungi, bayram kunlaridagi, zaharli ximi kat lar qo'llanadigan, 
o' smirlar uchun belgilangan me'yorlardan og'ir narsalar ko'tari- 
ladigan va tashiladigan ishlarga jalb etish taqiqlanadi.
K a s a b a u y u s h m a l a r i n i n g t e x n i k a inspeksi yasi , k o r x on al a r -
n i n g k as ab a u y u s h m a l a r i , mao r if, s o g i i q n i saqlash o r g a n -
lari o ' q u v c h i l a r n i n g ijtimoiy foydali, ishlab c h i qa r is h m e h n a t i
u c h u n m e ’yor va xavfsiz sharoi t yarati 1 ishi us ti da n a z o r a t olib 
bo rad il ar .