O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

в
burchagini aniqlash imkonini beradi. Agar ishlangan plyonkadan oltin chi­
ziqlari orasidagi 2
h
masofa oMchab olinsa, u holda (b) ifodadan yuqori dara- 
jadagi aniqlikda izlanayotgan 
a
masofani aniqlash mumkin. Shunday qilib, 
mazkur masofa plyonkadagi chiziqlami oMchash yoMi bilan bilvosita aniqla­
nadi. Ammo bu ishlar ham ba’zi qiyinchiliklardan holi emas.

---

Eng a w a l shuni aytish kerak-ki, tekshirilayotgan namunaning yoritil- 
gan yuzachasidagi qaytgan kristallar soni 10-20 martalab o ‘lchanadi. Plyon- 
kada esa uzluksiz qoramtir chiziqlar emas, balki radiusi 
h
ga teng bo‘lgan 
aylana bo‘ylab joylashgan, har xil miqdorda yoritilgan yigirmaga yaqin nuq­
talar paydo b o ‘ladi. Natijaning o ‘rtacha qiymatiga ega boMish uchun, surat- 
ga olish paytida plyonka rentgen nuri o ‘qi atrofida aylantiriladi. Bunda plyon- 
kada uzluksiz ravishda yoritilgan chiziqlar vujudga keladi. Plyonka ingich­
ka tasm acha ko ‘rinishida olinadi, chunki yoritilgan chiziqni diam etrini 
oMchash uchun toMiq tasma boMishi shart emas. 15.28 rasmda aks kame- 
rasi deb atalgan, m otor yordam ida aylantiriladigan kasseta ko ‘rsati!gan. 
15.29-rasmda plyonkadan olingan fotosurat-rentgenogramma tasvirlangan. 
Unda temir va oltinning chiziq izlari ko'rinib turibdi. Chiziqlar ikkilangan, 
chunki yuqorida aytganimizdek, kobalt nurlanganda uning dubleti (ikkinchi 
nusxasi) hosil boMadi. Yorqinroq chiziqning toMqin uzunligi A = 1,7853A, 
xirarogMniki esa A = 1,7892A ga teng. Tabiiyki rentgenogrammadan olina- 
digan oMchovlar yorqinroq chiziqdan olinadi.
Rentgenogrammaning chiziqlari aniq tiniq ko‘rinishga ega emas, shuning 
uchun asosiy xatoliklar ana shu chiziqlami oMchash jarayonida kelib chiqadi. 
Agar oMchash uchun mikrofotometr deb nomlanuvchi asbobdan foydalanilsa, 
oMchov natijalari aniq boMadi. Bunda chiziqning qoraygan joylarini aniq 
oMchash mumkin, buni oddiy ko‘zda bajarish ancha qiyin, albatta.
OMchash jarayonida plyonkaga qayta ishlov berishda uning kirishishini 
hisobga oluvchi tuzatishlar amalga oshiriladi. Buning uchun kassetada na-
Rentgen nuri

---

zorat tirqishlari qoldiriladi, buning natijasida rentgenogrammaning yonida 
ikki o ‘tkir tishning tasviri paydo boMadi (15.29-rasm). Tishlar orasidagi 
masofani plyonkada va kassetada oMchash va taqqoslash yoMi bilan yoM 
qo'yilgan xatolikni tuzatish mumkin.
Murakkab kuchlanish holatida bosh kuchlanish va bosh o ‘qlarni aniq­
lash uchun birgina rengenogramma kamlik qiladi. Chindan ham, yuqoridagi 
usul bo‘yicha, tik o ‘qqa yaqin yo‘nalishda, nisbiy uzayish aniqlanadi xolos, 
binobarin,
Ц
Ikki kuchlanish va burchakni aniqlash uchun q o ‘shimcha ravishda yana 
ikkita oMchov olish talab etiladi. Bu oMchovlar tekshirilayotgan sirtni nor­
mal bo‘yicha emas, balki burchak ostida (masalan, 45° burchak ostida) yori- 
tish yoMi bilan amalga oshiriladi (15.30-rasm). Shunday qilib, bosh o ‘q va 
bosh kuchlanishlami aniqlash masalasi prinsipial jihatdan hal etsa boMadigan 
masalaga aylanadi.
Rentgen usuli qoldiq kuchlanishlami aniqlashda boshqa usullarga nis­
batan katta afzalliklarga ega boMishiga qaramasdan, amaliyotda keng tar- 
qalm agan. Buning sababi, qoM laniladigan asboblarnin g q o ‘pol!igi va 
oMchovlar tahlilining murakkabligidir. Ayni chog‘da rentgen usulining aniqlik 
darajasi ham nisbatan yuqori emas, nega deganda, plyonkadan oMchovlar 
olinayotgan paytning o ‘zida ba’zi xatoliklarga yoM qo‘yiladi. Va nihoyat, 
rentgen usuli undan foydalanishni qiyinlashtiradigan yana bir o ‘ziga xos 
jihatga ega. U ham boMsa shundan iboratki, rentgen nurlarining qaytarishi 
kristall panjara tekisliklariga nisbatan tanlash xususiyatiga ega boMganligi 
sababli, kristallning elastik anizotropligi masalasi paydo boMadi. Tekshiri­
layotgan obyekt umuman izotrop, uning ba’zi kristallarigina anizotrop, kuch­
lanishlami hisoblashda bu ham e’tiborga olinishi zarur, chunki qaytgan nurlar 
plyonkaga istalgan tekislikdan kelib tushm ay, faqatgina kristalografik 
yo ‘nalishi mos boMgan tekislikdagina yetib keladi. Shuning uchun kuchla­
nishlami hisoblashda, umuman aytganda, elastik doimiylar 
E
va 
M
ning 
o ‘rtacha qiymatlaridan emas, balki kristallaming tegishli tekisliklariga xos 
boMgan qiymatlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Aytilgan qiyinchi- 
liklami bartaraf etishga doir bir qancha ishlar qilingan, ammo bu masalani 
uzil-kesil hal qilingan deb aytib boMmaydi. Kuchlanishlami aniqlashning 
rentgen usuli hali ancha takomillashishga muhtoj.

---

Lok qoplash usuli shundan iboratki, bunda tekshirilayotgan konstruksi­
yaga yupqa qatlamda lok surtiladi. Lok quriganda metalga zich yopishgan 
yupqa plyonka hosil boMadi. Lokning tarkibi shunday tanlanadiki, plyonka- 
ning cho‘zilishdagi uzayishi metalining elastik uzayishi chegarasida boMsin. 
Sinalayotgan obyekt yuklanganida kuchlanishlar katta boMgan zonada lok 
qoplam ada mayda yoriqlar hosil boMadi.
Tajribalarning ko'rsatishicha, yoriqlarning y o ‘nalishi cho'zilish o ‘qiga 
tik boMadi. Izotrop material uchun bu cho‘zilishdagi bosh kuchlanishlar 
y o ‘nalishiga mos keladi. Shaffof lokda bu yoriqlar k o'zga yaxshi tashlana- 
di va bosh 0 ‘qlaming yo ‘nalishi osongina aniqlanadi. Tanlangan lokning 
uzilish chogMdagi uzayishi tonirovka (sozlash) payitida tekis namunani ten­
zom etr yordamida mexanik sinash orqali aniqlanadi.
Siqilish zonasidagi bosh kuchlanishlar ju d a oddiy yoM bilan aniqlanadi. 
Konstruksiyaga kuch qo ‘yiladi va kuchlangan sirt loklanadi. Konstruksiya 
yukdan bo‘shatilganda siqilish zonasida yoriqlar paydo boMadi.
Lokning oddiy va qulay tarkibi sifatida 100 g nok essensiyasiga 
50 g 
kanifol va 5 g selluloid qo‘shib tayyorlangan eritmani tavsiya etsa boMadi. 
Uzilish uzunligi turlicha boMgan loklar oilasini tayyorlash uchun jud a k o ‘p 
retseptlar mavjud.
Lok qoplash usuli kuchlanishlami aniqlashda mustaqil usul sifatida emas, 
balki yordamchi-taxmin qiluvchi usul sifatida ahamiyatlidir. Chunki bu usul 
yordam ida oddiy vositalardan foydalanib, kerakli zonalarda bosh o ‘qlar 
y o ‘nalishini va hosil boMayotan kuchlanishlarning taxm iniy qiym atlarini 
osongina aniqlash mumkin. Oldindan o ‘tkazilgan bu kabi sinovlardan so‘ng 
kuchlanish holatlarini bexato aniqlash uchun qarshilik datchiklarini maqsadga 
muvofiq ravishda joylashtirish imkoniyatlari paydo boMadi.
Xulosa
Biz m azkur bobda konstruksiya elementlarida hosil boMadigan defor­
m atsiya va kuchlanish holatlarini eksperimental usullar orqali aniqlashni 
o ‘rgandik. Eksperimental usullaming bir qancha turlarini ko‘rib oMdik. Bu 
usullar kelajakda bino va inshoot konstruksiyalari texnik holatiga baho be- 
rishda asqotadi.

---

P r o k a t p r o f i l l a r n i n g s o r t a m e n t l a r i
Y o n la ri t e n g m a s b u r c h a k l i k l a r
( G O S T 8 5 1 0 - 5 7 )
S h a r t li b e l g i l a r
V - p o l k a b a l a n d l i g i
b - p o l k a k e n g lig i 
d - p o l k a q a l i n l i g i
r - p o l k a y o n i r a d i u s i
i - i n e r s i y a r a d i u s i
x 0, b , y 0 - o g 'i r l i k m a r k a z i m a s o f a l a r i
Profil
nomeri
OMchamlari
Kesim
yuzi,
A
O g'ir-
ligi
(kg/m)
0 ‘c larning spravka miqdorlari
V
b
d
R
R
x-x