O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

a) 
b)
15.21-rasm.

---

15.23-rasm.
Deformatsiyalanayotgan tekislikni, masalan, elastik plastina yoki mem- 
branalam i burchakli k o ‘chishlarini aniqlash usuli m uar tasmalari .usulining 
k o ‘rinishlaridan biri hisoblanadi. 15.22-rasmda burchak oMchovchi uskuna- 
ning sxemasi berilgan. Bu yerda to ‘r silindrik ekranga tushiriladi, tekshiri­
layotgan sirt esa yaltiroqlanadi.
Bu suratdan akslanib qaytgan to ‘r 
ikki marta fotosuratga olinadi: birinchi 
marta egilmagan va ikkinchi marta egil- 
gan plastinka holati uchun. Akslantiruv- 
chi sirtning og‘ishi tufayli to ‘r siljiydi 
va muar effekti vujudga keladi. 15.21- 
rasmda ko ‘rsatilgan tasm alardan farqli 
ravishda bu yerda sirtning o ‘zaro teng 
og‘ish burchaklari geometrik c ‘mi aks 
etgan. Burchakli ko'chishlar orqali plas­
tinka egriligining qonuniyati aniqlanadi, 
keyin b u la r a so sid a k u ch lan ish lar 
hisoblanadi.
M isol tariqasida 15.23-rasm da bir 
tomoni ikki joyidan qistirilgan va yig‘iq 
k uch b ilan y u k langan t o ‘g ‘ri to 'rt-

---

burchakli plastinka keltirilgan. 15.24-rasmda to ‘mi joylashtirishning ikki holi 
uchun muar tasmalarining tarqalishi surati tasvirlangan.
Hozirgi paytda muar tasmalari usulining bir qancha modifikatsiyalari 
ishlab chiqilgan, uning aniqlik darajasini va samaradorliligini oshirishning 
qator y o ‘llari m avjud. M azkur usul k uchlanish holati tah lili bilan
shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar uchun xizmat qiladigan yaxshi qo'shim cha 
qurol vazifasini o'tashi mumkin.
15.6. K u c h la n is h la m i a n iq la s h n in g re n tg e n usuli
Kuchlanishlami aniqlashning rentgen usuli metallning kristal panjarasi 
atomlari orasidagi masofalarni oMchashga asoslangan. Bu m asofalar ikki 
sababga k o ‘ra: h aro rat va kuch ta ’sirid a o ‘zgarishi m um kin. K uch 
qo‘yilmagan holda atomlar orasidagi masofa m a’lum. Bu masofa bilan kuch­
lanish holatida o ‘lchangan masofani 
taqqoslash yo‘li bilan nisbiy uzayish- 
ni topam iz hamda harorat ta ’sirini 
hisob ga olib, k u chlan ishn i an iq ­
iaymiz.
A ytilgan 
gaplardan 
rentg en
u su lin in g muhim jih a tla ri ayon 
boMadi. Mazkur usul, metall obyekt- 
ga oMchash asb ob larini o ‘rn at- 
m asdan, unda zo‘riqtirishdan avval 
mavjud boMgan kuchlanishlami aniq­
lash im konini beradi. O ddiy ten- 
zometrlash uslubida avval yuklanm a­
gan 
konstruksiyaga 
ten zo m e tr 
o 'rn a tib , undagi d efo rm atsiy alar 
oMchab olinar, keyin esa konstruk­
siya yuklangandan s o ‘ng yana 
oMchanar va oMchov natijalari taqqo- 
slanar edi. Kuchlanishlami bunday 
oMchaganda tenzometrlar texnologik 
ta ’sirlardan vujudga keladigan kuch­
lanishlami ilg'ab ololmaydi. Rentgen 
usuli kuchlan ishlarn ing « m utlaq» 
qiymatini aniqlay oladi. Rentgen usu-
Qizish

---

li yordamida, masalan, payvand chok sovigandan keyin unda qoladigan qol­
diq kuchlanishlam i topish mumkin. Tenzom etrlar yordamida bu kabi ish- 
lami bajarib boMmaydi.
MaMumki, rentgen nurlanishi tez uchar elektronlar yoki ionlar tutamini 
(пучок) metall sirtiga urilishi natijasida vujudga keladi. Elektronlar tutami 
rentgen quvurchasida cho‘gManuvchi ipni qizdirish va yuqori kuchlanish 
maydonida elektronlarni. kuchaytirish yoMi bilan hosil qilinadi. Quvurcha 
anodiga urilgan elektronlar rentgen nurlarini paydo qiladi va bular aksa-' 
riyat hollarda tutamga tik y o ‘nalishda tarqaladi (15.25-rasm). Ish jarayoni- 
da anod qattiq qiziydi va suv bilan sovitiladi. Issiqlikni tezroq kamaytirish 
maqsadida anod quvurchasi misdan yasaladi.
Rentgen quvurchasining nurlanish spektri elektron tutam i tushayotgan 
metallga (anodning ishchi metaliga) hamda quvurchaga ta ’sir etayotgan yu­
qori kuchlanishning qiymatiga bogMiq.
Metallardagi kuchlanishlami rentgen usulida oMchashda 
К -
seriya deb 
ataladigan monoxromatik nurlardan foydalaniladi. Kerakli nurlanishni hosil 
qilish uchun quvurchaga yuqori kuchlanish beriladi. PoMat konstruksiyalar- 
ni tekshirishda anodning ishlovchi metali sifatida kobalt ishlatiladi. Agar 
quvurchadagi anod kuchlanishi 7710 
b
dan oshmasa, rentgen nurlarining 
spektri uzluksiz boMadi, issiqlik nurlanishining eng qisqa toMqinlaridan 
(1,6 A) tortib, eng uzun toMqinlarigacha qamrab olgan boMadi. Anod kuch­
lanishi 7710 
b
dan oshsa, vaziyat keskin o ‘zgaradi. Uzluksiz spektrning 
intensivligi kamayadi va uning fonida m a’lum toMqin uzunligiga ega boMgan 
aniq nurlanishlar vujudga keladi. Kobalt uchun bunday nurlanish uchta 
boMadi. Bular ichida intensivligi eng yuqori boMgan nurlanishning toMqin 
uzunligi A =l,7853 A. 0 ‘rtacna intensivlikka xos toMqin uzunligi A = l,7893
A. Bu ikki nurlanish 
К
dubletini, y a’ni ikkinchi nusxasini tashkil etadi. 
Uchinchi nurlanish kuchsiz boMadi va amaliy ahamiyatga ega emas. Kuch­
lanishni yanada oshirilishi spektr xarakterini o ‘zgartirmaydi, nurlanish in­
tensivligi ortadi, xolos. ToMqin uzunliklari ham o ‘zgarishsiz qoladi.
Rentgen nurlanish toMqinlaii tekshirilayotgan metall atomlari elektron- 
lariga ta ’sir etib, ulam i toMqin chastotasida tebranishga m ajbur etadi. Shun­
day qilib atom elektronlarining o‘zi tebranish manbayiga aylanib qoladi va 
rentgen nurlarini tushayotgan tutam toMqini uzunligida tarqatadi. Atomlar 
tekshirilayotgan metallning kristall panjarasida m a’lum tartibda joylashgan- 
ligi sababli, elektronlardan chiqadigan nurlar interferensiyalanadi. Natijada 
kristallga tushayotgan rentgen tutami, kristallardan toMqin uzunligi, panjara 
oMchamlari va rentgen tutamining tushish burchagi orasidagi o ‘zaro nisbat-

---

ga qarab, m a’lum yo‘nalishlarda tarqaladi. Bu nisbat Breg sharti nomi bi­
lan yuritiladi.