O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

.
1
-rasm.
necha kuchlam ing bir y o ‘la

---

q o ‘yilgandagi natijasi h ar bir kuchni aloh ida q o ‘yilgandagi n atijalar 
yig‘indisiga teng boMadi.
T ashqi ku ch lar ishi. K o'chishlam i aniqlashning umumiy usuli tashqi 
kuchlar ishi nazariyasiga asoslanadi, ya’ni ishlar orqali ko'chishlarni aniq- 
Iasa boMadi.
Elastik sistemaga asta-sekin (statik ravishda) qo'yilgan tashqi kuch 
P
ning bajargan ishini aniqlaymiz (9.1-rasm, 
a).
Deformatsiyaning kichik miq- 
dorlarida elastik sistem aga kuchlar ta ’sirining mustaqilligi qoidasini qoMIash 
mumkin, binobarin, alohida nuqtalarning ko‘chishlari ulami vujudga kel- 
tiruvchi kuchlarga to ‘g ‘ri proporsional boMadi. Guk qonuniga k o ‘ra bu 
bogManish quyidagicha ifodalanadi:
Bu yerda д - ta ’sir etuvchi kuch 
P
yo ‘nalishidagi ko‘chish; 
a
— proporsionallik koeffitsienti boMib, inshootning materiali, tarhi va 
oMchamlariga bogMiq miqdordir.
P
kuchining oraliq qiymatini 
Px ,
unga mos boMgan ko‘chishni Д , deb 
belgilaymiz, 
(9.
7-rasm, 
b ).
P
kuchini cheksiz kichik miqdor 
dPx
ga orttiramiz. Natijada ko‘chish ham
d A x
masofaga ortadi. Bunda tashqi kuch quyidagi elementar ishni bajaradi:
Tashqi kuch bajargan toMiq ish bu ifodani integrallash yoMi bilan aniqlanadi.
kelib chiqadi.
Demak, tashqi kuchlar 
(P)
bajargan haqiqiy ish kuch bilan shu kuch 
vujudga keltirgan ko‘chishning ko‘paytmasini yarmiga teng ekan. Bu Kla- 
peyron teoremasi deb ataladi. Agar inshootga bir necha kuchlar 
P,, P2... P
qo'yilgan boMsa, tashqi kuchlar bajargan toMiq ish quyidagicha boMadi:
A
- a P
{dA)
= 
(Px + dPx ) d A x = Pxd A x
r
A = \P xd A x
0
Guk qonuniga binoan 
d A x = a d P x
ekanligini hisobga olsak,
0
* - 5 X
'
a

---

T ashqi k u ch lam in g bu ishi inshootda potensial en ergiya ta rz id a
to'planadi.
Garchi Klapeyron teoremasi birgina kuch misolida berilgan b o ‘lsa-da, 
aslida uning qoMlanish chegarasi ju d a keng. Tashqi kuch deganda birgina 
yirik kuch emas, balki turli kuchlar sistemasi tushuniladi. K o‘chishlar ham 
faqat chiziqli emas, balki burchakli boMishi ham mumkin. Xulosa qilib ayt- 
ganda, kuch deganda elastik sistemaga ta ’sir etuvchi har qanday kuchlar 
majmuasi tushuniladi va «umumlashgan kuch» deb ataladi. Bu kuch ta ’sirida 
vujudga kelgan k o ‘chish «umumlashgan ko‘chish» deb yuritiladi.
Ichki k u c h la r ishi. K o‘chishlarning vujudga kelishida tashqi kuchlar 
bajargan ishni ichki kuchlar orqali ifoda etsa ham bo‘ladi. Ichki kuchlar 
deganda konstruksiya elementlarida vujudga keladigan eguvchi moment. 
M,
ko'ndalang kuch 
Q
va bo‘ylama kuch 
N
tushuniladi.
p
d ,
/
\