O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

yj - dinamik solqilik

---

disk biroz burab, keyin o ‘z holiga tashlab q o ‘yilsa, disk erkin buralish teb- 
ranma harakatini bajaradi. Diskning OB radiusi +j dan - j ga qadar o ‘z ho- 
latini o ‘zgartiradi.
Ikki tayanchli balkaning erkin tebranishlari ham avvalgilaridan farq qil- 
maydi (12.3-rasm, e). Q yuk qo‘yilgan balkaga ko ‘ndalang turtki bersak, u 
ko‘ndalang, y a’ni yuk q o ‘yilgan yo‘nalishda erkin tebranadi.
Tinch turgan mexanik sistemaga (masalan, balka yoki matematik teb- 
rangichga) tashqaridan kuch ta ’sir ettirilib, shu zahoti olinsa, sistema teb- 
ranma harakatlanadi. Sistemaning bunday tebranishi 
erkin
yoki 
xususiv
teb­
ranish deb ataladi.
Agar tebranayotgan sistema doim q o ‘zg‘atuvchi kuch yoki zarb kuchi 
ta ’siri ostida bo ‘lsa, sistemaning bunday tebranishi 
maiburiv
tebranish deb 
ataladi (12.4-rasm).
Sistemaning erkin tebranishiga 
tiklovchi
(elastik) kuchlar bilan birga 
qarshilik ko‘rsatuvchi 
(
disipativ
)
kuchlar ham ta ’siri etadi. Dissipativ kuch­
lar tebranishning so ‘nishiga sabab boMadi. Sistemalarning bu xil tebranish­
lari so'nuvchi tebranishlar deb ataladi. M uhitning qarshiligi, ichki ishqalan- 
ish kuchlari, tayanchlardagi quruq ishqalanish kuchlari dissipativ kuchlar 
sanaladi.
Ayrim masalalami taqriban yechishda dissipativ kuchlar e ’tiborga olinmaydi. 
Tebranishning bunday turi 
so ‘nmavdiean erkin tebranish
deb nom olgan.
M a’lum vaqt ichida uzluksiz takrorlanib turadigan tebranishlar 
davriv
tebranishlar
deb ataladi.
Tebranish holatidagi inshoot yoki mashina qismlarini mustahkamlik-
ka hisoblashda ulardagi nuqtalar- 
ning o ‘z muvozanat holatidan eng 
katta o g ‘ishlarini bilish talab eti- 
ladi. Eng katta og'ishlar dinami- 
kada 
am plituda
deb ataladi. Te- 
b ranm a h arak atd a bir teb ranish
uch u n sarflan g an vaqt, davr, 
m a’lum vaqt ichida bajariladigan 
teb ra n ish la r soni 
ta kro rlik
yoki 
chastota
deyiladi.
Tebranishlarga oid masalalar- 
ni yechishda sistemaning 
erkinlik
darajasi
degan atamaga duch ke- 
lamiz. Bu nima degani? Sistema
1 2 . 4 - r a s m .
D a v r i y ( a ) v a z a r b i y ( b ) k u c h l a r

---

tebranganida uning holatini belgilovchi geometrik param etrlar soni siste- 
maning erkinlik darajasi deb ataladi.
«Sistem a» deganda sterjenli sistem alar, y a’ni inshootlar tushuniladi. 
Dinamik hisoblash jarayonida inshootning dinamik hisoblash sxem asidan 
foydalaniladi. Dinamik hisoblash sxemalarida inshoot massasi ayrim nuqta- 
larga to ‘plangan yoki sistema bo‘ylab tarqalgan deb qaraladi. M assalam ing 
qanday olinishiga qarab, sistemaning erkinlik darajasi turlicha b o ‘ladi.
V aznsiz prujinaga osilgan m massaning (12.5-rasm, a) erkinlik darajasi 
birga teng, chunki uning holatini birgina parametr (y - koordinatasi) bilan 
aniqlash m um kin. Xuddi shunday bir massali balkaning erkinlik darajasi 
ham birga teng (12.5-rasm, b).
12.5-rasm, d va e larda erkinlik darajasi ikkiga teng boMgan sistem alar 
tasvirlangan. T o‘planma (yigMq) massalar bikrligi cheksiz katta boMgan ster­
jen ustida joylashgan boMsa, sistemaning holati sterjenning holati bilan belgi­
lanadi. M asalan, 12.5-rasm, d dagi sistemaning erkinlik darajasi, massa va 
prujinaning sonidan qat’iy nazar, birga teng boMadi. Chunki, m assalam ing 
holatini sterjenning A tayanchi atrofida ogMsh burchagi bilan belgilash 
mumkin.