O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

R ^ R 4 = R K 
r
2 =
r
3=
r
va bu (15.1) shartni q anoatlantirilganligig ini anglatadi. 15.13-rasm da 
ko'rsatilgan zanji. uchun tuzilgan Kirxgof tenglamasidan, galvanometr orqali 
oMadigan muvozanatlashmagan ko‘prik tokini aniqlash qiyin emas:
. _
R t + R^ — R, + R4
lr ~ £
Л . В Д + 
RtR2RA + R ^ R 4 + R ^ R ,
(] 5 ‘2)
Bunda to k manbayi va galvanom etm ing ichki qarshiligi R,, R2, R
3
va

---

R
4
laming qiymatidan ancha kichik deb 
faraz qilinadi. Datchik ishlagan paytda 
R, qarshilik Д R ga o ‘zgaradi va R, = Rg 
+ ARgl, R
2
= R
3
= R, R
4
= Rg boMadi.
Bu h o ld a (1 5 .2 ) ifo da quyidagi 
ko‘rinishni oladi:
Д
R .
h = -
2 (R + Rg) Rg
Shunday qilib, galvanometrdan oqib 
o ‘tuvchi tok datchikning qarshiligiga va, 
binobarin, oMchanayotgan deformatsiya- 
ga proporsional ekan.
Qarshilik datchiklarining asosiy nuqsoni harorat nuqsonidir. Harorat 
o ‘zgarganda datchikning qarshiligi sezilarli darajada o ‘zgaradi.
Harorat nuqsonini qoplash maqsadida ko‘prik sxemasidagi R4 datchiki 
R, datchikka yopishtirmay ulanadi va ustiga teploizolatsion material yopila- 
di. Bunday holatda har ikkala datchikning harorati bir xil boMadi, muvo­
zanat saqlanadi.
Murakkab konstruksiyalarning kuchlanish holatini tadqiq etishda, ko‘plab 
datchiklar yopishtirishga va ulardan oMchov sanoqlari olishga to ‘g ‘ri kela­
di. Bunda galvanometr hamda R2 va R3 qarshiliklar hammasi uchun umu- 
miyligicha qolaveradi, R, va R., juft qarshiliklar esa har bir tekshirilayotgan 
nuqta uchun sxem aga navbatm a-navbat ulanadi. M anbadagi kuchlanish
o‘zgarishidan soqit boMish uchun, ya’ni 
uni chetlab o ‘tish maqsadida, har bir sa- 
noq olishdan ilgari, o ‘zgaruvchi qarshi­
lik r yordamida ko'prik muvozanatlana- 
di (балансировка qilinadi), (15.14-rasm).
OMchashlarning ko‘rib o ‘tilgan usu­
li, tabiiyki, yuklar statik ta ’sir etgan hol­
lar 
uchun 
y aro q lid ir. 
T ez 
sodir 
boMadigan jarayonlarda maxsus asbob va 
usullardan foydalaniladi. Deformatsiya- 
larni yozib olish uchun ossillograflar 
qoMlaniladi, sxem a tarkibiga kuchaytir- 
gich (усилитель) q o ‘shiladi.

---

Kuchlanishlami optik usulda tadqiq etishning mohiyati shundan iboratki, 
bunda optik aktiv materialdan (masalan, organik oynadan) yasalgan shaffof 
(прозрачный) model yuklanganda qutblangan yorug‘lik uni yoritadi. Mod- 
elning ekrandagi tasvirida tasmalar sistemasi paydo boMadi, tasmalaming shakli 
va joylanishi modelning kuchlanish holatiga bogMiq. Olingan suratlami tahlil 
qilish asosida hosil boMgan kuchlanishning qiymati aniqlanadi.
Qalinligi o ‘zgarmas boMgan modellarda optik usul yordamida tekis kuch­
lanish holatini osongina tahlil qilsa boMadi. Ayni chog'da hajmiy kuchla­
nish holatini tahlil qiladigan usullar ham mavjud. Ammo bu masala tajriba 
texnikasi jihatidan ham, olingan natijalarni qayta ishlash jihatidan ham an- 
cha murakkab masala sanaladi.
Tekis modelni monoxromatik nurda yoritish holatini ko'rib oMamiz.
Uskunaning sxemasi 15.15-rasm da keltirilgan. Ushbu uskunada S -
yorugMik manbayi, 1 - kondensator, 2 - yorugMik filtri, 
6
- obyektiv, 7 -
ekran. Model (4) ikkita qutblantiruvchi element (3) va (5) orasiga joylana- 
di. Ularning birinc'.iisi - polyarizator, ikkinchisi - analizator deb ataladi. 
Polyarizator va inalizatorlaming optik o ‘qlari orasidagi burchak 90° ni tashkil 
etadi. Bunda polyarizator 3 dan o ‘tgan yorugMik tutami gorizontal tekislik- 
da qutblanadi (qutblanish vektori gorizontal holatda joylashadi, yorugMik 
tebranishlari esa vertikal tek islik b o ‘yicha so d ir boMadi). Q utblangan 
yorugMik tutami analizatordan oMmaydi va ekran yorishmaydi. Polyarizator 
va analizator, aytishlaricha, qorong‘ulikka o ‘rnatiladi. Model yuklanganida

---

qutblanish tekisligi aylanadi, natijada analizatordan qisman yorugMik o ‘tadi 
va ekranda yorug‘ va qora tasmalar paydo boMadi.
Bu hodisani batafsilroq ko‘rib oMamiz. Qutblangan yorugMikni o ‘xshashi 
(аналоги) ko‘ndalang mexanik tebranishlar boMib, ularning ko‘chishlari (J 
garmonik qonun bo‘yicha o ‘zgaradi.:
Bu yerda со - ko‘ndalang tebranishlar chastotasi boMib, qiymati yorugMik 
toMqini chastotasiga teng, a - tebranishlar amplitudasi, qiymati yorugMik 
tutamining yorqinligiga (яркость) teng.
G orizontal tekislikda qutblangan yorugMik tutam i z o ‘riqqan shaffof 
modeldan o ‘tadi, deylik (1 5 .16-rasm). Vertikal tekislikdagi OA k o ‘chishni 
bosh o ‘qlar x va у bo‘yicha tashkil etuvchilarga ajratamiz.
U holda,
Ux = a c o s a - s i n o ) t
va 
U = a s m a - s m c o t
ga ega boMamiz.
Optik aktiv materialga kuchlanish berilsa, u anizatropga aylanadi va Ox 
hamda Oy tekisligidan o ‘tayotgan yorugMikning tezligi C x hamda Cy har xil 
boMib qoladi. Optik aktiv materialga kuchlanish berilsa, u anizatropga ayla­
nadi va Ox hamda Oy tekisligidan o'tayotgan yorugMikning tezligi C x ham-
U = f
sin 
cot,
da Cy har xil boMib qoladi. Shuning 
uchun qalinligi h boMgan plastinka- 
dan o'tayotgan yorugMikning o ‘tish 
vaqti ham turlicha boMadi:
0 %
hamda Oy tekisliklarida toM- 
qinlar tenglamalari plastinkadan o ‘t- 
gandan keyin quyidagicha ifodalanadi:
Ux
^ a s m o r - s i n a ^ / - ^ . )
(15.3)
Shunday qilib, tebranishlar faza 
bo‘yicha siljigan boMadi. Fazalar far- 
qi quyidagiga teng:
a ( t y ~ t x) .
Qorong‘uga m oslab o ‘rnatilgan 
analizatordan faqat gorizontal tebra­
nishlar o ‘tadi, ya’ni

---

U' - 0 В 2 -
0 5 , = 
ОА^
cos 
a - ОА
, s in o r,
Yoki (15,3) ifodalarga muvofiq,
U ] =
a s i n
a
• cosarj^sin 
co{t ~ t T) ~
sin 
co[t
- / V) J . .
B a’zi soddalashtirishlardan so‘ng uzil-kesil quyidagi tenglam aga ega 
boMamiz:
U' = a s \n 2 a - s m c o
—— - • c o sta
2
( 
t - t '
t —
V 
2
Bundan ko ‘rinadiki, namuna va analizatordan o ‘tgan toMqinning ampli­
tudasi
a = a s m l a
-sin 
со
^
— boMadi. 
(15.4)
B inobarin, ekranga tushayotgan yorugMik intensivligi fazalar farqi