O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

F a o liy a tn in g tu zilish i
Voqelikka m u n o s a b a t n in g m u h im s h a k li sifatidagi
faoliyat inson bilan uni qurshab turgan 
b o r liq orasida 
bevosita aloqa o ‘m atadi. Tabiatga, narsalarga o d a m l a r ta'sir 
ko^rsatishi ham faoliyat tufayli r o ‘yobga c h iq a d i. T n s o n
faoliyatda narsalarga subyekt, shaxslararo m u n o s a b a t d a esa 
shaxs sifatida gavdalanadi h a m d a im k on iyatlarini yuzaga
53

---

chiqarishga erishadi. Buning natijasida ikkiyoqlama bogManib 
uzluksiz ha ra k a tg a kirishishi, t o ‘g ‘ri va teskari aloqa o 'r n a -
tishi tu fayli inson narsalarning, o d a m la rn in g , tabiat va 
j a m iy a t n in g o ‘ziga xos xususiyatlari to'g'risida m a ’lum o t 
t o ‘playdi. H a r xi! xususiyatli o ‘zaro m unosabatlar negizida 
f a o l i y a t s u b y e k ti u c h u n n a r s a l a r s u b y e k tla r s if a tid a , 
o d a m l a r esa shaxs timsolida aks eta boshlaydi.
I n s o n faoliyatgayo‘naltirilgan maqsadga erishish u c h u n
shu y o ‘lda turli harakatlar qilib xususiy vazifalarni baja- 
rishga kirishadi. U o ‘z oldida turgan maqsadni amalga oshi- 
rish u c h u n m a ’ium vaqt oraligkida u yoki bu ainalni bajaradi. 
Biror m a t n n i kom p yuterd a tayyorlash uchu n inson oldin 
k o m p y u te r n i tokka ulaydi, ekranni ishga sozlaydi, u ning 
tu g m a c h ala rin i bosish orqali harf va s o ‘zlarni teradi, so'ngra 
m a ’iu m m a ’no anglatuvchi m atn paydo b o la d i.
Psixologiyada faoliyatning alohida bir xususiy vazifasini 
bajarishga m oljallang a n , nisbatan tugallangan qismi, tarkibi 
h a ra k a t d e b n om lanadi. M asalan, ko m p y uter texnikasidan 
foydalanish harakatlari amalga oshiriladigan ishlardan tarkib 
to p ad i. H a ra k atla r natijasida o d a m borliqdagi narsalarning 
xususiyati, holati, fazoviy joylashuvini o ‘zgartiradi. M az- 
kur j a r a y o n nafaqat harakat y ordam i bilan, balki m uayyan 
s a ’y - h a r a k a t l a r tufayli y u z a g a keladi. D u r a d g o r e shik 
y a s a m o q c h i boMsa, avval yaroqli material tanlaydi, ularni 
o l c h a y d i , elem entlarini sanaydi, randalaydi, ularni bir- 
biriga jo y la s h tira d i, y o pish tiradi, p a rd o z beradi, o shiq- 
m o sh iq , kesaki o ‘m ata d i, ochib-yopilishini tekshiradi va 
h o k a z o . Keltirilgan m iso ld an k o ‘rinib turibdiki, d u ra d - 
g o r n in g gavdasi, o y o q - q o ll a r i , boshini tutish sa ’y-h ara - 
katlari bilan birga „ta n lash “ , „ishlov berish“ , „ o ‘rn atish “ 
a m a liy qism lari majmuyi faoliyatni tarkib toptiradi. S a ’y- 
h a r a k a tn i n g h a ra ka tda n farqli tom on lari uning aniqligi, 
m a q s a d g a y o 'n a lg a n l ig i , e p c h illig i, u y g ‘unligi singari 
belgilarida o ‘z ifodasini topadi.
I n so n faoliyatida narsalarni o ‘zlashtirishga yo‘naltirilgan 
s a ’y - h a r a k a t l a r d a n tashqari: a) ta n a n in g fazoviy holati;
b) g a v d a n i tutish holati (tik turish, 
0
‘tirish); d ) j o y alm a- 
shish (yurish, yugurish); e) aloqa vositalari sa’y h a r a k a ti a r i

---

qatnashadi. Odatda, aloqa vositalari tarkibiga: a) ifodali s a 'y -
ha ra k a tla r (im o-ishora, p a n to m im i k a ) ; b) m a'n o li i s h o -
ralar; d) n u tq iy sa’y - h a r a k a tl a r kiritiladi. S a ’y - h a r a k a t -
larning ushbu turlarida t a ’kidlab o 'tilg a n la rd a n tas h q a ri 
m ushaklar, hiqildoq, tovush paych alari, nafas olish a ’z o -
lari ishtirok etadi. D em ak, n arsa larn i o ‘zlashtirishga q a r a -
tilgan ha ra k a tn in g ishga tushishi m uayyan sa’y - h a r a k a tla r
tizim in ing amalga oshirilishini anglatadi. Bu hodisa k o ‘p 
j i h a t d a n h a ra k a tn in g m a q s a d i g a , t a ’sir o ‘t k a z i l a d i g a n
narsalarning xususiyatlariga va h a ra k a tn in g amalga o s h is h
s h a r t - s h a r o it la r ig a b o g i i q . J u m l a d a n ; a) k ito b n i o l i s h
q a la m n i o lishd an b o s h q a c h a r o q tarzdagi sa’y - h a r a k a tn i
taqozo etadi; b) avtomobilni haydash velosipedda u chishg a 
qaraganda boshqacharoq sa’y - h a ra k a tn i talab qiladi; d) ellik 
kg li shtangani ko‘tarishda b ir pud lik toshga q a r a g a n d a
k o lproq q u w a t sarflanadi; e) k a rto n g a katta shaklni y o p ish - 
tirishga qaraganda kichik shaklni joylashtirish qiyin kechadi.
Y u q o r i d a keltirilgan m i s o l l a r tu r l ic h a o b y e k t l a r g a
taalluqli boMishiga qaram ay, u la r d a harakatning m a q s a d i 
yagonadir. Obyektlarning t u rlic h a ekanligi sa’y - h a r a k a t -
larning oldiga va mushak faoliyati tuzilishiga h a r xil ta l a b -
larni q o 'y a d i. Ushbu v o q elik rus olim lari P .K .A n o x in , 
N . A . B e r n s h t e y n , E . A . A s r a t y a n l a r n i n g t a d q i q o t l a r i d a
d a lilla b b e rilg a n . U l a r n i n g u m u m i y fik rla rig a k o ‘ r a , 
m ush ak larnin g faoliyati s a ’y - h a r a k a t vazifasi bilan e m a s , 
balki m a z k u r sa’y-harakat r o ‘y b erad ig an s h a rt-s h a r o itla r
b ila n b o s h q a rilis h i m u m k i n e k a n lig in i k o ‘r s a t m o q d a .
M u sh ak la r bu o'rin d a sa ’y -h a r a k a tla r n in g y o ‘nalishini va 
tezligini t a ’minlash u c h u n x iz m a t qiladi va ayni p a y td a
har xil qarshiliklar (hajm, k u c h , vazn t a ’siri)ni m u a y y a n
d arajada susaytiradi.
S a'y -h arakatlarning a m a lg a oshirilishi b e to ‘xtov n a z o -
rat q ilinadi, uning natijasi h a ra k a tn in g pirovard m a q s a d i 
bilan qiyoslanadi va unga ayrim tu za tish lar kiritiladi, x u d d i 
shu ta rz d a boshqaruv b e tin im tak rorlanaveradi, h a ra k a tn i 
n a z o ra t qilish jarayoni esa sezgi a ’zolari y ordam i b i la n
vujudga keladi. S a ’y - h a r a k a tn i n g s e n so r (sezgi a ’z o la r i
yo rd am id a) nazorat qilishning isboti uning oynadagi o ‘z

---

aksiga qarab chizishda o ‘z ifodasini topadi. M a ’lumki, oynada 
qalam o dam q o ‘li h a ra k a t y o ‘nalishi b o ‘yicha emas, balki 
q a ra m a -q a rs h i t o m o n g a h a ra k atlanayo tg and ay tuyuladi. 
Inson ko‘rish orqali m ash q qilib to'plangan m a ’lumotlardan 
foydalanish bilan h a ra k a tn i muvofiqlashtirishni uddalaydi.
S a ’y -h ara k a tla rn in g nazorat qilish jara y on i va ularni 
boshqarish