M = V/n
— o ‘rtacha arifmetik qiymatni topish uchun
ishlatiladi.
Bu yerd a ,
M —
yig‘indi,
V
—
variatsion m iqdor,
n
—
s in a lu v c h ila r m iqdori yoki ob y e ktlarning sa n o g ‘ini bil-
diradi.
2.
G
=
C/n
—
I
formulasi son qatoridagi o ‘rta kvadrat
o g ‘ishni hiso b lash da yoki sta n d a rt o g ‘ishni a n iq la sh d a
ishlatiladi.
Bu yerda,
a
— „sigm a“ kvadrat og‘ish, C — disper-
siya,
— miqdor.
3.
C = (v -m )
— m iq d o rlar tarqoqligini aniqlash u c h u n
q o i la n il a d i.
Bu yerda, b a 'z a n u ,,S“ — dispersiya deb ataladi.
Psixologik tajribalarda o lin g a n m iq d o rn in g va q o 'lla -
nilgan m etod larn ing ishonchlilik darajasini aniqlash u c h u n
Sty u d cnt m ez o n id a n foydalanish m u m k in :
t - X — X .
Bu yerda, / — ishonchlilik belgisi, X— son qatoridagi
yuqori ball,
X —
o ‘rtacha arifm e tik m iq d o r,
G —
kvadrat
og ‘ish alom ati.
Psixologik tajribalarda M yo rd o k n in g ko'chish foizlarini
aniqlovchi formulasi: £ —
C f£
— C-100 q o ‘llaniladi va u
sinaluvchilarning to ‘g‘ri va n o to ‘g ‘ri javoblarini hisoblashga
xizmat qiladi. Ikkala miqdorning nisbati birining ikkinchi-
sidan qanchalik darajada yuksaklikka ega ekanligini ko‘rsatadi.
Bu y e r d a , ,,S “ — n a z o r a t , „ E “ — e k s p e r i m e n ta l
guruhni anglatadi.
T a fa k k u rn in g s o 'z -m a n tiq tejam k o rlig i xususiyatini
aniqlashda quyidagi formula q o l l a n i l a d i (Z .I.K a lm ik o v a
tadqiqotlarida). T C T =
R / R
;
ER
— sinaluvchilar topshiriq-
ni bajargani u c h u n oigan b a ila r yig'ind isi;
ER —
s i n a
lu v c h ila r m ak sim a l d a ra jad a b a i l a r t o lplashi m u m k i n
b o ‘lgan imkoniyatlar. T o p s h iriq n in g yechim i besh balli
shkala bilan o lch a n a d i. T o‘g‘ri yechganiga „5“ ball, to ‘g ‘riga
yaqiniga „ 3 “ ball, notolg‘ri yechganiga esa „0“ ball q o ‘yiladi.
Y uqorid agi statistik m e t o d l a r tajrib a la rd a n o lin g a n
q iy m a tla rn in g ishonchlilik d a ra jasin i aniqlashda fo y d a -
laniladi. Lekin bun g a o ‘x sh ash m e to d la r n in g m iq d o r i
h ad d an tashqari k o ‘pdir. Biz u la r n in g eng soddalarigagina
to 'x ta ld ik , xolos.
T o 'p la n g a n m ateriallarning psixologik jih a td a n sifat
tahlili m etodi um u m iy psixologiya u c h u n alohida ah a m iy a t
kasb etadi. Aniqlovchi, tarkib to p tiru v c h i, tarbiyalovchi,
tekshiruvchi tajribalarda olingan h a r xil shakldagi, k o ‘l a m -
dagi, m az m u n d a g i m a ’lu m o tla r turli prinsip, pozitsiya,
k om pleks va yaxlit (sistemali) y on d a sh ish g a a s oslangan
holda s o ‘z — m antiq yordami bilan sifat tahlili o ‘tkaziladi.
Barcha fikr va niulohazalar ish o n c h li o m iliar orqali d a lil-
lanib, p sixologik q o n u n iy a t, q o n u n , xususiyat, x o s s a ,
holat, taraqqiyot, kamolot q a n d a y o ‘ziga xosliklarga e g a
ekanligi isbotlanadi. Material a lo h i d a guru hlar va t u r k u m -
39
larga ajratiladi, s h u n in g d e k , psixologik voqelikning boshqa
jihatlari bilan uzviy, sababiy b o gliqligi, m urakkab ichki
m unosabati b a y o n qilinad i, sin aluv ch ilar esa m uayyan
guruhlarga ajratiladi h a m d a tadqiqot yuzasidan yakuniy
xulosa chiqariladi.
Ilmiy ta d q iq o t m etodlarining t o ‘rtinchi guruhi sharh-
lash deb atalib, g e n e tik va donalash m etodlaridan iboratdir.
Tadqiqot da v o m id a to'plangan m a ’lum otlar genetik metodi
y ord am id a yaxlit h o ld a maqsadga m uvofiq y o ‘nalishda
s h a rh la n ad i. M a z k u r m e to d d a n f o y d a la n is h d a n asosiy
maqsad — a w a lo sinaluvchida shaxsga oid yangitdan vujudga
kelgan fazilatlarning shakllanishi h a m d a bilish jarayonlari
o ‘zgarishiga, tajriba natijalariga asoslangan holda t a ’rif va
tasn if berishdir. S h u n in g d e k , inson ruhiyatida yangitdan
vujudga kelayotgan shaxs fazilati va xususiyatining na m o -
yon b o ‘lish d avri, bosqichi hamda b a ’zi bir mashaqqatli
d a q iq a g a , l a h z a g a , s a n a g a q o ‘s h i m c h a s h a r h b erish
hamdir.
G e n e tik m e t o d d a shaxs ruhiyatidagi o ‘zgarishlar bilan
taraqqiyot bosqichi o ‘rtasidagi „vertikal“ y o ‘nalishdagi aloqa
manbayi a n iqlanadi. Donalash metodi y o rd am ida tadqiqot
obyektiga kirgan shaxs psixikasiga a lo q a d o r barcha o ‘z-
garishlar, o ‘ziga xoslik, o'zaro b o g liq lik va o ‘zaro t a ’sir,
izchillik, uyg‘u n lik o'rtasidagi „gorizo n tal“ yo'nalishdagi
munosabat o ‘rganiladi. Jumladan, boshqa o d a m la r nutqini
idrok qilish u c h u n sezgi, idrok, xotira, tafakkur jaray on -
larining bir davrda birga qatnashishi bunga yorqin misoldir.
M a zk ur j a r a y o n d a h a r qaysi bilish ja ra y o n in in g ulushi
d o n a la n a d i yoki u n i n g ahamiyati a lo h id a t a ’kidlanadi,
ularning o ‘zaro bogMiqligi asoslab beriladi.
Lekin tajrib a d a t o ‘plangan m a ’lum o tlarni sharhlash
u c h u n yuqoridagi m etodlarn in g o ‘zi yetarli emas. Shuning
u c h u n ushbu uzilishga ch ek q o ‘yish m aqsadida yig'ilgan
material maxsus bosqichlarga ajratib sharhlanadi. Tadqiqot-
ning birinchi tayyo rlo v bosqichida k ashf qilinishi lozim
b o ‘lgan psixologik q o n u n to ‘g‘risidagi ta x m in , gipoteza,
faraz tahlil qilinadi. T adqiqotning ikkinchi bosqichida —
tajriba o 'tk a z is h p rinsipi, sharoiti, obyektiv va subyektiv
40
omillarga d o ir m u lo haza yuritiladi. U c h i n c h i bosqichda
esa olingan natijalarni qayta ishlash n a z a r d a tutiladi va u,
o ‘z n avbatida, t o ‘rtta darajadan tash k il topadi. Bunda:
a) material b irlam chi tahlil qilinadi; a lo h id a olingan yoki
topilgan om il, a lo m a t, ko‘rsatkich, xususiyat sharhlanadi;
b) tahlil q ilin g a n m aterial bilan t a d q i q o t gipotezasiga
alohida sharh beriladi; d) ikkilamchi tahlil qilishda barqaror,
h u k m ro n d a lilla r ajratiladi; e) ik k ila m c h i sinte z d a esa
psixologik q o n u n iy a t, topilgan dalil, o m il, tadqiqot gipo-
tezasi o ‘z a ro birlashtirilib, m ax sus x u lo s a c hiq ariladi.
T o ‘rtinchi b o s q ic h sharhlash d e b a ta l ib , h a r bir fakt,
alom at, k o ‘rsatkich, xossa psixologik j i h a t d a n s o ‘z m antiq
orqali tahlil qilinadi. Barcha ilm iy -a m a liy m u lohazalar
dalillanadi, h e c h bir shubhaga, e ’tiro zlarg a o ‘rin qoldiril-
maydi. Oxiri tad qiqotga yakun yasaladi, zaruriy xulosalar
chiqariladi, am aliy tavsiyalar beriladi, o krganilishi lozim
b o l g a n m u a m m o n in g ahamiyati, lining istiqboli t o ‘g ‘risida
m aslahatlar, tavsiyalar beriladi.
Tekshirish uchun savollar
1. Psixologiyaning qanday sohalari m avjud?
2. U m u m iy psixologiya sohasiga tavsif bering.
3. Psixologiyaning qanday prinsiplari b o r?
4. Psixologiya q anday ilmiy tadqiqot m etodlariga ega?
5. E ksp erim en t nictodi nima?
Inson psixikasi bilan yuksak d a r a ja d a tashkil topgan
hayvon psixikasi o 'rta s id a katta farq b o r. H ayvon o ‘z
to'dasidagilarga favquloddagi vaziyat b ilan bog'liq b o l g a n
hodisalar h a q id a ,,o ‘z tili“ da xabar b erishi odatiy hodisa.
O dam hayvonlardan farqli oMaroq, n u tq vositasida o ‘z qa-
I I I
b o b
O N G N I N G P S I X O L O G I K T A V S IF I
Dostları ilə paylaş: |