O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 М аркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд. Том 42, 162—163-betlar.
345

---

K.Marks asos solgan inson to ‘g‘risidagi yangi dialektik 
konsepsiyani XIX asming yetmishinchi yillarida F. Engels o‘zining 
«Maymunning odamga aylanishida mehnatning roli» (1876-y.) 
asarida birinchi marta inson — antropogenez jarayonining mah- 
suli ekanligini har tomonlama asoslab berdi. Antropogenez jara­
yonining sodir bo‘lishida mehnatning roli yangi dalillar bilan 
isbotlab berildi. F.Engels ta’kidlaganidek, mehnat — bu «kishilik 
jamiyatini maymunlar to‘dasidan ajratib turuvchi ifodali bel- 
gidir»1.
Inson mehnat faoliyatini tahlil qilish, o'rganish, F. Engels 
fikriga ko‘ra, antropogenez va sotsiogenez jarayonlari o'rtasidagi 
dialektik aloqadorlikning mohiyatini ochib berdi.
F.Engelsning ta’kidlashicha, antropogenez uzoq davom eta- 
digan va murakkab jarayon bo‘lib, o'zining dastlabki bosqichida 
o ‘tmish davriga mos, ya’ni odam bilan hayvon orasidagi mavju- 
dotga xos shaklni tashkil etadi. Ushbu jarayonni har tomonlama 
tahlil qilgan F.Engels inson va kishilik jamiyati taraqqiyoti hamisha 
bir tekisda sodir bo'lmasligi, balki sakrab-sakrab, notekis rivoj- 
lanishi haqidagi muhim qoidani bayon qildi. Uning tushunti- 
rishicha, har qanday jamiyatning ham vujudga kelishida tikla- 
nish va oyoqqa turish davri bo'ladi. Shu davrlar o‘z navbatida 
o‘sha jamiyatga xos insonning ham shakllanish davrlari bo'ladi.
F.Engelsning «Maymunning odamga aylanish jarayonida 
mehnatning roli» asarida olg‘a surilgan inson to ‘g‘risidagi 
g‘oyalar, uning boshqa asarlarida, jumladan, «Oila, xususiy 
mulk va davlatning kelish chiqishi» (1884) nomli asarida yanada 
rivojlantirildi. Bu asarida F.Engels inson faoliyatini chuqurroq 
tahlil qildi. Chunonchi, insonning faoliyati doirasiga insonni 
inson ishlab chiqishini ham kiritdi. F.Engelsning fikriga ko‘ra, 
ishlab chiqarish bevosita hayotning o ‘zini takror ishlab 
chiqarishdan iboratdir. 0 ‘sha jarayonning o‘zi ikki ko‘rinishda: 
bir tomondan, yashash uchun zarur vositalar, ya’ni oziq- 
ovqat mahsulotlari, kiyim-bosh, uy-joy, uning uchun kerak 
bo'lgan jihozlar ishlab chiqarishda, ikkinchi tomondan esa, 
insonning o ‘zini ishlab chiqarish, ya’ni jinsni davom ettirishda 
namoyon bo‘ladi2.