O ’zbekiston respublikasi oliy va o ’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

8-mavzu: ESTETIK TARBIYA
Reja:
1. Estetik larbiya va ta'limning nazariy asoslari.
2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning estetik didini rivojianishidagi 
o'ziga xos xususiyatlar.
3. Estetik tarbiyaning vazifalari. mazmuni va metodlari.
4. Estetik tarbiva vositalari.
/ .
Estetik tarbiya va ta 'limning nazariy asoslari
Insoniyat go’zallikni butun rivojianish tarixi jarayonida egallaydi va yaratadi. 
Go'zallik madaniy tarixiy tajribaning birqismi hisoblanadi.
Lining ob'ektiv mavjudligi estetik tarbiya nazariyasini, estetik tajribani yosh 
avlodga maqsadga muvollq va muntazлm ravishda berish va shu orqali uni estetik 
rivojlantirishni ta'minlashning t'aol usullarini ishlab chiqishga yo’naltiradi. Bunda 
estetik tarbiya madaniyatni egallashning asosiy vositasi tarbiya va ta'limdir,
Estetik tarbiya juda keng tushuncha bo'lib, unga tabiat, mehnat, ijtimoiy hayot, 
turmush va san'atga estetik munosabatni tarbiyalash kiradi.
Estetik tarbiya (nafosat tarbiyasi) - bu bolalarga voqelikdagi, san'atdagi, 
tabiatdagi, kishilarning ijtimoiy va mehnat munosabatlaridagi. turmushdagi 
go’zayikni idrok qilish hamda to’g’ri tushunishga o’rgatish, ularning badiiy didini 
o ’stirish, ularda go’zallikka muhabbat uyg’otish va hayotga go’zallik olib kirish 
qobfliyatlarini tarbiyalashdir. 
-
Nozik didli bo’lish, go’zallikni faxmlay va qadriay olish, badiiy madaniyatni 
tushunish, o’z hayotini go’zallik qonunlari asosida qura olish - komil insonning eng 
zarur fazilatidir.
Estetik tarbiya - eng avvalo har bir kishida badiiy hissiyot tuyg’ularini, badiiy 
didni tarbiyalashdir. Ilmiy dunyoqarashga asoslangan nafosat, did, xis-tuyg'ular va 
ko’nikmalarning o ’sib borishi jarayonida insonning o’zi ham ma'naviy boyib, hayoti 
yanada sermazmun bo’ladi. YAshayotgan zamoniga nisbatan mehr-muhabbati ortib 
boradi. Bularning hammasi har bir insonda go’zallikni xunukdan, jirkanchlikdan farq 
qila bilish qobiliyatini shakllantiradi, uni yanada rivojlantiradi.
Estetik tarbiya bugungi kunda shunisi bilan muhimki, did-farosatlilik mehnatda, 
ishlab chiqarishda, kundalik amaliy faoliyatda - har bir inson uchun hayotiy 
chtiyujga aylanib qolgan.
Donolardan birr go’zallik axloq4>dobning tug’ishgan singlisidir, degan edi. 
Darhaqiqat, odob va nafosat tarbiyasi o’zaro chambarchas bog’liq holda amalga 
oshiriladi. CHunki nafosat tarbiyasining natijasi axloq-odobda, chiroyli xatti-harakat, 
go’zal munosabatda va hayotga, kelajakka, insonlarga, tabiatga muhabbatda 
ko’rinadi. Xalqimiz «Kamtarlik ham xusn» deydi. Mana shu birgina iborada chuqur 
ma'no bor. Estetik tarbiya orqali yoshlarda kamtarlik xislati tarkib topadi. Bu xislat 
kishilarning eng go’zal belgisidir.
Salbiy xatti-harakatlardan nafratlana bilish tuyg’usini ham estetik tarbiyani 
paydo qiladi. Bunda badiiy asarlarning roli muhimdir. Masalan: «Zumrad va 
Qimmat» ertagida Qimmatning xqlq-atvori bolalar qalbida nafratni uyg’otadi.
95

---

Zumradning levarak-atrofga munosabati, mehnatsevarligi, kamtarligi qalblarda 
quvoncbni paydo qiladi.
SHuni alohida ta'kidlash joizki, ayrim yoshlar go’zallikni tor ma'noda 
tushunadilar. YA'ni chiroyni ko’pincha xusn jamolda deb bilishadi. Bu bir 
tomonlama tushunchadir. Har tomonlama ma'noda esa chiroy husn-jamol, qalb 
go'zalligida. ma'noli so’zdadir. Xalqimiz bejizga «CHiroy xusnu jamolda emas. fazlu 
kamolda» deb aytmagan!
San'al va hayot go’zalligi bilan lanishtirib borish bolaning aqlini, xissini 
tarbiyalab qolmay, shu bilan bir qatorda uning hayol va tassavvurni ham 
rivojiantiradi.
Bolalarni go’zallikka oshno qilish, ularda hayotiy voqealarni to’g’ri tushunish. 
olijanob xis-tuyg'ularni va intilishlarni shakllantirishga yordam beradi. Bolalarda 
go'zallikni idrok qilishni tarbiyalash orqali ularda boshka kishilarning kechinmalarini 
xis eta bilish, kishilarning xursandchiliklariga sherik bo’lish, qayg’usini birga baham 
ko’rish kabi xususiyatlar tarkib toptiriladi.
Estetik taraqqiyot shaxsning estetik ongi, munosabati va estetik faoliyatining 
shakllanishi va takomillashuvida uzoq vaqtiii talab etadigan Jarayondir. SHaxsning 
estetik taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy va estetik tajribani ijodiy o’zlashtirishi natijasida 
yuzaga keladi. Bu har xil yo’llar va shakllar orqali amalga oshiriladi. SHaxsning 
estetik Jihatdan rivojianishida ma'Ium maqsadga qaratilgan ta'Iim va tarbiya xal 
etuvchi rol o’ynaydi.
Estetik ehtiyoj - kishi borliqni, badiiy faoliyatni, uning har xil ko’rinishlarida 
estetik idrok etishga undovchi sub'ektiv omildir. Estetik ehtiyoj go’zaflik 
to’g'risidagi fanning rivojianish qonuniyatlarini yanada chuqurroq o ’rganishga 
undaydi.
Estetik qiziqish shaxsni san'at asarlarini, tevarak-atrofdagi borliqni estetik idrok 
etishga va estetik faoliyatga undaydi. Estetik qiziqish estetik ehtiyojni yuzaga 
keltiradi.
«Estetik tarbiya» tushunchasi bilan bir qatorda «badiiy tarbiya» tushunchasi ham 
mavjuddir.
Badiiy tarbiya san'at asarlari orqali tarbiyalashdir. U shaxsda san'at asarlarining 
shaki va mazmunini estetik idrok etishni rivojiantirish, badiiy didni shakllantirish va 
san'atning ma'Ium turlari bo’yicha ijodiy faoliyatni, ijrochilik qobiliyatini 
rivojiantirishga qaratilgandir. Uning natijasi fikrning paydo bo’lishida, uni amaliy 
faoliyatda qo’llashda, o ’z bilim va ta'surotlarini qo’ra bilishda, his-tuyg’ulari va 
fikriarini samimiyat bilan ifodalashda namoyon bo’ladi.
Estetika tabiatdagi, jamiyatdagi moddiy va ma'naviy madaniyat buyumlarida aks 
etgan, shuningdeq estetik ongning paydo bo’lishi, rivojianishi va vazifasi 
to’g’risidagi qonuniyatlarni, ob'ektiv borliqni estetik bilishning muhim usullaridan 
biri bo’lgan san'atning rivojianish qonuniyatlarini o’rganadi.
Pedagogika estetikaning «go’zallik hayot demakdir» degan qoidasidan kelib 
chiqib, o ’sib kelayotgan yosh aviodni hayotdagi, mehnatdagi, turmushdagi kishilar 
munosabatidagi go’zallikda qatnashtirish, uning hayotni, san'atni idrok eta bilish 
qobiliyatini shakllantirishni o’zining bosh vazifasi deb hisoblaydi.
96

---

Go zallik kishini olijanob qiladi, uning yuksak didli, poq yaxshi inson bo’lishiga 
xizmat qiladi. Go’zallik bilan uchrashish kishida e.stctik xis, ruhiy hayajon, 6eg’apaz 
quvonch uyg’otadi. Bstetik xisda idrok etilayotgan voqelikka nisbatan xudbinlik 
oxangi, shaxsiy manfaat nuqtai nazaridan g'arazli qarashlar bo’lmaydi. Ajdodlarimiz 
bu to’g’rida shunday yozadi; «Kishidagi go'zallik hosil qilgan sezgi. odam eng yaqin 
kishisi bilan uchrashganda paydo bo'ladigan porloq quvonchga o’xshaydi. Biz 
go’zallikni beqiyos sevamiz. undan eng yaqin kishimizni uchratganda quvongandek 
zavqianib quvonamiz».
Go'zallik insoniyatning butun tarixiy taraqqiyoti davomida yaratiladi va 
madaniy-tarixiy tajribaning bir qismini tashkil etadi. Uning mavjudligi, ob'ektivligi 
yosh avlodga estetik tajribani sistemali ravishda singdirish va shu orqali ularning 
estetik lomondan taraqqiy etishini ta'miilaydigan estetik tarbiya nazariyasinnig Caol 
usullarini ishlab chiqishga yo'naltiradi. Bunda tarbiya va ta'Iim jamiyatning estetik 
madaniyatini o’zlashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi.
Estetika borliqning birlamchi va ongning ikkilamchi ekanligiga asoslanib, san'at 
borliqni badiiy obrazlarda anglash, estetik aks ettirishning oliy shakli deb tushunadi.
San'at o ’zining xissiy ta'sir kuchi bilan kishiining faqat hissini emas. fikr va 
irodasini ham maflun etadi, tarbiyalovchi roli ham mana shunda namoyon bo’ladi, 
shuning uchun u estetik tarbiyaning mazmuni va vositasi hisoblanadi.
Estetik tarbiya axloqiy, aqliy, mehnat va jismoniy tarbiya bilan chambarchas 
bog’liqdir.
Estetik va axloqiy tarbiyaning o’zaro bog’liqligi shundaki, kishining go'zallikni 
idrdk etishdan quvonishi uning boshqa kishilarga yaxshilik qilganidan xursand 
bo’lishiga o’xshab ketadi. Aksincha, go’zallikni ko’ra bilmaslik undan zavqlanmaslik 
yomon ishlami qilishga olib keladi. San'atning tarbiyaviy kuchi shundaki, u odamni 
hayotdagi voqealarni, hodisalarni chuqur his-hayajon bilan idrok etishga majbur 
etadi.
Estetik tarbiya mehnat tarbiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Mehnat faoliyati 
bolalarni quvontiradi, ular bironta foydali ishni bajarayotib, biron kerakli narsani 
yasayotib o’zlarining kuch va imkoniyatlari o’sib borayotganini sezadilar. «Go’zallik 
quvonchisiz mehnat quvonchi bo’lmaydi, - deb yozgan edi V.A.Suxomlinskiy, - 
ammo bularda go’zallik bola ega bo’layotgan narsa emas, balki birinchi navbatda u 
yaratayotgan narsadir. Mehnat quvonchi - bu turmush quvonchidir»'.
Agar inson estetik jihatdan tarbiyalangan bo’lsa, u har qanday qiyin ishda ham 
go’zallikni ko’ra oladi va uni yaxshi, zo’r siiavq-zavq bilan bajaradi.
Estetik va jisrponiy tarbiya o ’rtasida mustahkam bog’lanish bor. Kishining 
mustahkam cog’ligi, jismoniy kamolotisiz uning go’zalligini tasawur etib bo'lmaydi. 
Uning chiroyli gavda tuzilishi, harakatlami chiroyli bajarishi, musiqa ostida chiroyli 
harakatlar qilishi va hokazolar shular Jumlasiga kiradi.
Ko’pchilik pedagog va psixologlarning tadqiqot ishlari bolalarning ijodiy 
faoliyatlari, xissiyotlari, estetik tasavvurlarining o’ziga xos xususiyatini va ulardagi 
estetik tasawur va xissiyotlarning qanday rivojlanishini ochib bergan.
' Сухоилинский в .A. Болаларга жоним фнао. Танланган асарлар. Т I. 231-бет.
* 
97

---

Bu tekshirishlar bolalardagi estetik tasavvur va xissiyotlarni rivojlantirishni 
ulardagi ijodiy qobiliyatlarni rivojiantirish bilan birga qo’shib olib borish keraq degan 
xulosaga olib keldi.
Estetik tasavvurning o’ziga xosligi shundaki, idrokning boshqa turlariga 
qaraganda narsalarni his qilish shakli - «ko’rinadigan» va «eshitiladigan» narsalar 
butunlay boshqa mazmun kasb etadi. Oddiy idrok qilishda narsalarning ko’rinishi, 
ohangdorligi unchalik muhim bo'lmay, balki uning ahamiyati muhimdir. Estetik 
idrok qilishda esa eng muhimi - idrok qilayotgan narsaning obrazi, uning ifodali 
tomonlarini, nozik ranglarini ko’ra bilish talab qilinadi. SHuning uchun estetik 
tarbiya yuqori darajadagi sensor madaniyatni. kuzatuvchanlikning rivojlangan 
bo'lishini talab etadi.
Kishi narsa va hodisalarga go’zallik mezoniga asoslangan holda. alohida qadr- 
qimmat bilan yondoshgandagina estetik kechinmalar paydo bo'ladi. Estetik hislar 
fikrlash bilan bevosita bog’liqdir.
Estetik kechinmalarda har doim hayol ishtirok etadi, busiz go’zallikni idrok etish 
ham, ijodiy I'aoliyatni rivojiantirish ham mumkin emas. Hayol faoliyat jarayonida 
shakllanadi. O'yin, rasm chizish, ertaklarni tshitish hayolning ishlashini talab etadi. 
Dastlabki vaqtlarda hayol faoliyat jarayonida narsalar bilan ta'sir etish natijasida 
yuzaga keladi. Keyingi bosqichlarda esa ijodiy faollikning tashqi shakllaridan sekin- 
asta flkrlashga o ’tadi. Bola rasm chizganda yoki o’ynaganda obrazni tasvirlashdan 
yoki ifodalashdan oldin shu obrazni idealida yaratadi. Badiiy asarlarni idrok qilganda 
ham xuddi shunga o ’xshash voqea yuz beradiki, bolalar asardagi qahramonlarga 
hayolan qo’shilib, ularning xatti-harakatlarida o’z hayollari bilan qatna^ha 
boshlaydilar. 
•
Demak estetik kechinmalar murakkab hodisa bo’lib, hissiyotlar, hayol va 
fikrning faol ishlashini, o ’z fikr va hissiyotlarini ifodalashga, faoliyatga ehtiyoj 
tug’ilishi kabi xususiyatlarni o’z ichiga oladi.