O ’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo

Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy 

manbasi

 

Xalq psixologiyasi 

Omma psixologiyasi 

Ijtimoiy xulq-atvor 

instinktlari nazariyasi 

"Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch - bu xalq yoki shu" Yaxlitlikning ruxi 

bo`lib,  bu  rux  san’atda,  dinda,  tilda,  afsonalarda,  an’analarda  o`z  aksini 

topadi.  Individning  ongi  ushbu  Yaxlitlikning  mahsuli  bo`lib,  ularning 

yigindisi  o`z  navbatida  xalq  ongini  tashkil  etadi.  Xalqlar  psixologiyasining 

vazifasi xalq ruxi mohiyatini o`rganish, xalq ruhiyati qonunlarini ochish, xalq 

psixologiyasiga  oid  bo`lgan  o`ziga  xos  xususiyatlarning  paydo  bo`lishi  va 

yuqolishini tushuntirib berishdir". 

 

---

 

17 

"Psixologiyaning  otasi"  hisoblangan  Velgelm  Vundt  esa  xuddi  ana  shu  tadqiqotga 

asoslangan  ma

’lumotlar tuplashga o`z diqqatini qaratdi. U o`zining "Inson va hayvon ruxi 

haqida  leksiyalar"i  (1863-y)  va  1900  yilda  bosmadan  chiqqan  o`n  tomli  "Xalqlar 

psixologiyasi"  asarlarida  asosan  o`zi  to`plagan  empirik  ma

’lumotlar  asosida  xalqlar 

psixologiyasiga bagishlagan fikrlari tizimini bayon etdi.                                          2.6- rasm. 

 

 

 

 

 

 

         Fiziologik  psixologiya  inson  ruhiyatini  o`rganuvchi  eksperimental  fan  bo`lib,  oliy 

psixik  jarayonlar  tafakkur  va  nutqdan  tashqari  barcha  narsalar  eksperiment  usulda  tadqiq 

etish mumkin. 

         Eksperiment  usulda  o`rganib  bo`lmaydigan  barcha  oliy  rux  holatlarini  xalqlar 

psixologiyasi  o`rganadi,  chunki  undagi  o`rganish  usullari  o`ziga  xosdir.  U  madaniy 

mahsullar  hisoblangan  til,  afsonalar,  odatlar,  san

’at asarlari, inson tafakkurining murakkab 

tomonlarini ochib beradi.  

         To`gri,  Vundning  psixologiya  fani  oldidagi  xizmatlari,  uning  xalqlar  psixologiyasiga 

oid ma

’lumotlari hozirgi kungacha ham o`z qiymatini yo`qotgani yo`q. Lekin, uning yagona 

kamchiligi  shu  ediki,  uning  qarashlari  idealistik  asosda  bo`lgan,  yana  u  individ  bilan 

jamiyat  o`rtasidagi  murakkab  dialektik  munosabatini  idealistik  asosda  turib  hal  qilgan  va 

jamiyatning  rolini  absolyut  tushunib,  shaxsning  tarixini  yaratishdagi,  ijtimoiy 

jarayonlardagi faol o`rnini ko`ra bilmagan. 

          Uning  izdoshlari  rossiyalik  A.  Potebni,  nemis  olimi  T.  Geyger  va  boshqalar  ham  u 

yo`l  qo`ygan  mafkuraviy  kamchilikning  oldini  ola  olmadilar,  lekin  ular  bir  fikrda  yakdil 

edilarki,  xalqlar  psixologiyasi  individual  psixologiyasidan  fark  qiladi,  shuning  uchun  ham 

maxsus  fan  kerakki,  u  o`ziga  xos  usullar  yordamida  shaxs  va  jamiyat  munosabatlari 

qonunlarini  ochib  berishi  lozim.  Xuddi  ana  shu  xulosalar  ijtimoiy  psixologiyaning  fan 

sifatida shakllanishiga ilmiy asos bo`ldi.  

 

Odam o`z mohiyati jihatidan ijtimoiy mavjudot bo`lib, u jamiyat hayoti 

bilan  uzviy  bog`liq,  chunki  u  o`ziga  o`xshashlarga  qarab  rivojlanadi, 

boshqalarga  taqlid  qilib  harakat  qiladi  va  ular  tadbiqidan  ko`chadi.  Xalqlar 

psixologiyasining  asoschilari  faqat  nazariy  mulohazalar  yuritish  bilan 

cheklanadilar, chunki ularda o`z fikrlarini isbot qilish uchun tadqiqot ishlari 

etarli emas edi.  

 

Uning  fan  oldidagi  xizmati  shundan  iborat  ediki,  empirik 

ma’lumotlar  tuplash  usullari,  tuplangan  manbalarni  sharxlash  borasida 

bebaxo  bilimlar  tupladi.  Uning  fikricha,  psixologiya  fani  ikki  qismdan 

iborat: 

xalqlar psixologiyasi

 

fiziologik psixologiya

 

---

 

18 

Ommaviy  hodisalarni  o`rganish  natijasida  1890  yilda  Gabriel  Tardning  "Taqlid  qilish 

qonunlari"  deb  atalgan  birinchi  kitobi  chiqdi.  Tard  Fransiyada  ruy  berayotgan  ommaviy 

hodisalarni  shu  hodisalarda  ishtirok  etayotganlarning  xulq-atvorlarini  taqlid  qilish  orqali 

tushuntiradi. Bu harakatlar irratsional (ya

’ni aqlning ishtirokisiz) tabiatga ega bo`lib, har bir 

individ ommaga kushilgan zahoti unga taqlid qilishga tayyorlik instinkti ustun bo`lib qoladi. 

Italiyalik  huquqshunos  S.  Sigeli  va  fransuz  olimi  G.  Lebon  ham  Tard  ishlarini  ma

’qullab 

uning nazariyasini faktik materiallar bilan boyitdilar.  

 

  

         Sotsiolog Lebon esa asosan o`z diqqatini ommani elitaga - jamiyatdan yuqori turuvchi 

tanlangan guruhlarga qarshi qo`yishga qaratadi. U ommaning ayrim hollarida, ayniqsa biror 

hodisa  ro`y  berganda  "qiziqqonlik"  xususiyati  ustun  turishi  haqida  yozadi.  Uning  fikricha, 

bir  qancha  odamlarning  bu  yerda  to`planishi  ommani  hosil  qiladi  va  bu  odamlar  kim 

bo`lishidan  qat

’i  nazar  -  olimmi  yoki  oddiy  insonmi,  shu  zahotiyok  qo`zatuvchanlik  va 

ziyraklikni yo`qotadi. Chunki bu holatda ular holatini instinktlar va hissiyotlar boshqaradi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O m m a  p s i x o l o g i ya s i paydo bo`lishiga tarixiy asos ishchilar 

sinfining  paydo  bo`lishi  va  yevropada  ishchilar  xarakatining  ommaviy  tus 

olishi buldi. Ya’ni, XIX asrning ikkinchi yarmida ishchilar xarakati shunday 

keng tus oldiki, tartibsiz xarakatlar darajasiga kutarildi. Shuning uchun ham 

shu xarakatlarning qonunlarini bilish, ularni boshqarish usullarni uylab topish 

zarur edi.  

1895  yilda  bosilib  chiqqan  Sigelining  "Omma  psixologiyasi" 

kitoblarida  asosiy  g`oya  shundan  iborat  ediki,  ommaviy  harakatlarda 

shaxsning  o`z  xulq-atvorlarini  ongli  va  aql  bilan  boshqarish  qobiliyati 

yuqoladi.  Bunday  hollarda  hissiyotlar  ustun  keladi,  ayniqsa,  affekt  holatlari 

shuning  uchun  ham  affekt  holatiga  ruy  berayotgan  jinoyatga  aybni 

yumshatuvchi  holat  sabab  bo`lgan,  deb  qarash  odatli  bo`ladi.  Bu  qarashlari 

tufayli Sigeli Italiyaning qonuniga maxsus modda kiritishga ham erishdi. 

Lebon  shaxsning  omma  holatidagi 

belgilariga to`xtalib quyidagilarni ajratadi: 

 

Shaxsiy  sifatlarning  yuqolishi. 

Boshqa  odamlar  ta’sirida  individ 

o`ziga 

xos 

sifatlarni 

yo`qotish, 

buning  o`rniga  inpulsiv  instinktiv 

harakatlarni 

amalga 

oshirishi 

mumkin.  

 

Hissiyotlarga 

o`ta 

beriluvchanlik. 

Ommada 

aql, 

tafakkur,  hissiyot,  instinktlarga  o`z 

o`rnini  bo`shatadi.  Shuning  uchun 

ham  ommaning  ta’sirchanligi  o`ta 

oshib ketadi.  

 

---

 

19 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.7- sxema.   

 

 

 

 

 

         Yuqorida  sanab  o`tilgan  ommaning  belgilari  Ernesto  Grassi  tomonidan  nemis 

ensiklopediyasiga ham kiritilgan.  

Shunday  qilib,  omma  tartibsiz,  u  mustaqil  ravishda  tartib  o`rnatish  qobiliyatiga  ega  emas. 

Shuning  uchun  ham  unga  doimo  "dohiy"  kerak,  dohiylar  -  elita  tashkaridan  kelib  omma 

o`rtasida  tartib  o`rnatishi  mumkin.  Bu  fikrlarning  mafkuraviy  ma

’nosi  tushunarli,  chunki 

omma deganda, ular ishchilar sinfini, dohiylar deganda esa, burjuaziyani nazarda tutishgan. 

Demak,  shaxs  va  jamiyat  ziddiyatlari  masalasi  omma  psixologiyasi  tarafdorlari  nazariyasi 

ayrim  shaxslar  -dohiylar  foydasiga  hal  qilindi.  Lekin  bu  nazariya,  nima  uchun  ommaviy 

hodisalarda  ommaning  o`zidan  chikib  qoladigan  liderlar,  ommaning  ba

’zan  tashwaridan 

hech kimni tan olmay qolishi masalalariga umuman javob topa olmadi, chunki ularning ham 

fikrlarida ko`proq idealizmga moyillik sezilib turardi.  

 

          Keyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layoqat, intilish iboralarini ham ishlata 

boshladi.  Uning  fikricha,  xulq-atvorni  taminlovchi  narsa  tug`ma,  psixofiziologik 

tayyorgarlik  holati  bo`lib,  u  nasldan-naslga  uzatiladi.  Magdugall  barcha  harakatlarni 

refleksiv  holda  tushuntirishga  intilib,  refleksiv  yoyga  xos  bo`lgan  barcha  qismlar  ya

’ni 

efferent  qabul  qiluvchi,  retseptiv  bo`lim,  efferent  (harakat)  va  markaziy  bo`limdan  iborat 

tizim sifatida tasavvur qiladi. Barcha ijtimoiy harakatlar ham ana shunday refleksiv tabiatga 

egadir, deb uqtiradi u.  

         Shunga  o`xshash  fikrlar  E.  Ross  ("Ijtimoiy  psixologiya")  va  Dj.  Bolduin  ("Ijtimoiy 

psixologiya bo`yicha tadqiqotlar") qarashlarida ham rivojlangan. Masalan, Bolduin ikki turli 

irsiyat  haqida  -  tabiiy  va  ijtimoiy  irsiyat  haqida  yozib,  ijtimoiy  irsiyat  odamlardagi  taqlid 

qilish  qobiliyati  bilan  bogliq,  deb  yozadi.  Jamiyatda  yashayotgan  odamlar  bir  birlariga 

ta

’sirlarini  o`tkazishga  moyildirlarki  bu  narsa  ular  o`rtasidagi  munosabatlarini  boshqarib 

turadi.  

          Shunday  qilib,  bu  yo`nalish  tarafdorlarining  fikricha,  barcha  ongli  harakatlarning 

boshi-  ongsizlikdir,  ya

’ni  instinklar  bo`lib,  ular  asosan  hissiyotlarda  namoyon  bo`ladi. 

Hissiyot  bilan  instinklar  bogliqligini  Magdugal  juftliklarda  ko`rsatishga  harakat  qilgan: 

masalan, kurash instinkti - kurkuv, gazab hissi, nasl qoldirish instinkti  - rashk, ayollardagi 

Aqliy  sifatlarning  yo`qolishi. 

Ommaning 

"aqli" 

uni 

tashkil 

etuvchilar aqlidan ancha past bo`ladi. 

Shuning  uchun  ham  ommaning 

tazyiqiga  uchramaslik  uchun  har  bir 

kishi  aqlan  mulohaza  yuritishdan 

bosh  tortishi,  munozaradan  qochishi 

lozim.  

 

Shaxsiy mas’uliyatning yo`qolishi. 

Ommaga qo`shilib qolgan shaxs 

shunchalik hissiyotlarga berilib 

ketishi mumkinki, u o`z harakatlarini 

nazorat qilish, o`z ishiga mas’uliyatni 

esidan chiqaradi. Yakka holda sodir 

qila olmaydigan ishini, u ommaga 

ko`shilib qilib qo`yishi mumkin.

 

Ijtimoiy  xulq-atvor  instinktlari  nazariyasi  XX  asrning  boshida 

Angliyada  shakllandi.  Uning  asoschisi  ingliz  psixologi  Uilyam  Magdugall 

bo`lib,  u  uzining  1908  yilda  yezgan  "Ijtimoiy  psixologiyaga  kirish" 

kitobidagi inson xuq-atvorining motivi yuoki uni harakatga keltiruvchi  kuch 

instinklardir deb yozgan. 

---

 

20 

tobelik  hissi,  o`zlashtirish  instinkti  -  hususiylikka  intilish  hissi  va  hokazo.  Ijtimoiy 

hodisalarning  tushuntirishda  tug`ma  instinktlar  rolining  yuqori  qo`yganligi  uchun  bu 

nazariya ilmiy taraqqiyot bosqichida salbiy o`rin tutdi, deb aytishimiz mumkin. Lekin uning 

ayrim  hodisalar  sabablarini  tushunishtirishga  harakat  qilishi  fan  oldiga  ulkan  vazifalarni 

qo`ydi. Ijtimoiy psixologiya fan sifatida ana shu muammolarni tadqiq qilishi lozim edi.  

Yuqorida  aytib  o`tilgan  nazariya  va  oqimlar  hozirgi  kunda  ham  ijtimoiy  psixologiyaning 

rivojlanishiga  o`z  hissalarini  qo`shib  kelmoqdalar.  Rus  ijimoiy  psixologiyasi  va  sobiq 

Ittifoq  tizimida  bo`lgan  jumhuriyatlardagi  ijtimoiy  psixologik  qarashlar  rivojlanishida  ham 

chet el, xususan amerikalik olimlarning ulushlari kattadir.