O` zbekistonrespublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi guliston davlat universiteti

Murabbiy va murabbiy yordamchisining stol atrofidagi hakamlar
bilan muloqoti
Murabbiy yoki murabbiy yordamchisi o’yin paytida stol atrofida o’tirgan
hakamlar bilan muloqot qila oladigan jamoaning yagona vakili bo’lib hisoblanadi.
U istagan paytida, masalan, hisob, vaqt tabloga yoki follar soniga tegishli bo’lgan
ma’lumotni olmoqchi bo’lganida hamda bir daqiqali tanaffus olish uchun murojaat
qilganida bu ishni qilishi mumkin. Uning hakamlar stoli atrofida o’tirgan hakamlar
bilan o’zaro muloqot har vaqt o’yinning bir me’yorda kechishiga xalaqit
bermaydigan bo’lishi va osoyishtalik hamda vazminlik bilan o’tishi kerak. Agar
murabbiy o’yinchini almashtirmoqchi bo’lsa, u zaxiradagi o’yinchiga almashish
to’g’risida kotibga murojaat qilishni taklif etadi. Bu iltimosni aytish uchun
murabbiy hakamlar stoli oldiga borishi shart emas.
O’yin holatlari
O’yin vaqti – «toza» vaqt 40 daqiqa davom etadi. U to’rtta 10 daqiqalik
choraklardan iborat. Birinchi va uchinchi choraklardan so’ng 2 daqiqalik tanaffus
bo’ladi. Ikkinchi chorakdan keyin 10-15 daqiqalik tanaffus bo’ladi. O’yin natijasi
durang bo’lsa, 5 daqiqalik taymlar beriladi.
O’yin soati:
a) bahsli to’pni yuqoriga otib berish vaqtida to’p o’zining eng yuqori
nuqtasiga etganidan so’ng, to’p o’yinchilarning biri tomonidan urib yuborilgan
paytida, yoki;
b) agar jarima to’pi noaniq tashlangan bo’lsa va maydondagi biron o’yinchi
to’pni egallab olgan paytida to’p o’yinda qolishi kerak bo’lsa, yoki;
v) maydondagi biron o’yinchi to’pga tekkan paytda o’yin to’pni maydon
tashqarisidan o’yinga kiritish bilan davom ettirilsa, yoqiladi.
O’yin soati:
a) o’yinning har ikkala yarmi yoki qo’shimcha davr oxirida yoki;
b) hakam hushtak chalgan vaqtda yoki;
v) 24 soniya operatorining signali chalingan paytda yoki;
g) agar tanaffus talab qilgan murabbiy jamoasining savatiga to’p tushsa,
ammo shu to’p savatga tashlayotgan o’yinchining qo’lidan murabbiy iltimosiga
nisbatan keyin chiqib ketgan bo’lsa, to’xtatiladi.
Agar o’yinning ikkinchi yarmi tugagan vaqtda hisob durang bo’lsa, hisobdagi
tenglikni buzish maqsadida 5 daqiqalik qo’shimcha davr yoki muvozanat
buzilgunga qadar bir necha 5 daqiqalik davrlar belgilanadi. Jamoalar birinchi
qo’shimcha davr boshlanishidan oldin qur’a tashlash yo’li bilan savatlarni tanlab
oladilar va har bir keyingi qo’shimcha davr boshlanishidan oldin savatlarni
almashtiradilar. Har bir qo’shimcha davr orasida 1 daqiqalik tanaffuslar ko’zda
tutiladi. Har bir qo’shimcha davr boshida o’yin markaziy doirada bahsli to’p otib
berilishi bilan boshlanadi.
O’yin markaziy doirada bahsli to’p tashlab berilishi bilan boshlanadi. Katta
hakam ikki raqib o’rtasida to’pni yuqoriga otib beradi. Bu narsa o’yinning ikkinchi
yarmi boshlanishida, agar kerak bo’lsa, har bir qo’shimcha davr oldidan ham
bajariladi.
Mehmon jamoa savatni va jamoa o’rindig’ini tanlab olish huquqiga ega
bo’lishi kerak. Agar o’yin betaraf maydonda o’tkazilayotgan bo’lsa, bu huquqni
jamoalar o’zaro qur’a tashlash yo’li bilan aniqlaydilar. O’yinning ikkinchi yarmida
jamoalar savatlarini almashadilar. Agar jamoalardan birida o’yinga tayyor beshta
o’yinchi maydonda bo’lmasa, o’yin boshlanishi mumkin emas. Agar o’yin
boshlanishi vaqtidan 15 daqiqa o’tganidan so’ng qoidani buzayotgan jamoa yo’q
bo’lsa yoki maydonga 5 ta o’yinchisini chiqara olmasa, unda bu jamoa o’ynash

huquqidan mahrum qilinganligi sababli mag’lubiyatga uchraydi va g’alaba boshqa

jamoaga beriladi.
I-II chorakdan keyin jamoalar hujum qilish tomonlarini almashtiradilar.
Qo’shimcha choraklarda hujum qilish tomonlari bilan almashinmaydi. To’rtinchi
chorakda qaysi savat tomon hujum bo’lgan bo’lsa, shu tomonga hujum qiladilar.
a) hakam bahsli to’pni otib berish uchun doira ichiga kirgan paytda yoki;
b) hakam jarima to’pi otilishini boshqarish uchun jarima to’pini tashlash
maydoniga kirgan paytda, yoki;
v) maydon tashqarisidagi vaziyatda, to’p to’pni o’yinga kiritish joyida turgan
o’yinchining ixtiyorida bo’lgan paytda, to’p o’yinga kiritildi deb hisoblanadi.
Agar jonli to’p yuqoridan savatga tushib, uning ichida qolsa yoki undan o’tib
pastga tushsa, to’p savatga tushdi deb hisoblanadi. To’p o’yin jarayonida
maydondan savatga tushsa, 2 ochko, uch ochko keltiradigan chiziq orqasidan
savatga tushsa 3 ochko hisoblanadi.
Jarima to’pi tashlanganda savatga tushgan to’p 1 ochko hisoblanadi. Qaysi
jamoa hujum uyushtirib savatga to’p tushirsa, maydondan tashlangan bunday to’p
shu jamoa hisobiga yoziladi. Agar to’p pastdan yuqoriga chiqayotib bexosdan
savat ichiga kirib qolsa, bu to’p jonsiz hisoblanadi va o’yin to’pni o’yinga galmagal kiritish qoidasi bilan davom ettiriladi. Lekin agar o’yinchi ataylab to’pni
pastdan savatga kiritsa, bu qoidaning buzilishi bo’lib hisoblanadi va raqib o’yin
jamoasi tomonidan to’pni qoida buzilgan joyga yaqin bo’lgan maydonning yon
chizig’i tashqarisidan o’yinga kiritish bilan davom ettiriladi. Bu bahs to’pi vaziyati
sodir bo’lganda bahs to’pi otish o’rniga to’pni maydon tashqarisidan o’yinga
kiritib, to’pni jonli qilish usulidir.
O’yin boshlanganida biron jamoa to’pni nazorat qilgan zahoti, to’pni galmagal o’yinga kiritilishini anglatuvchi strelka to’pni egallab olgan jamoa tomoniga
qaratiladi.
Yana bahsli to’p vaziyati sodir bo’lsa, strelkaning uchi qaratilmagan jamoa
o’yinchisi shu joy yaqinidagi yon chiziq tashqarisidan to’pni o’yinga kiritadi. To’p
o’yinchining qo’lidan chiqqan zahoti strelka to’p uzatgan o’yinchining jamoasi
tarafga qaratiladi.
Zahiradagi o’yinchi maydonga tushishidan oldin almashish haqida kotibga
murojaat qilishi va darhol o’yinga kirish uchun tayyor turishi lozim. Kotib to’p
jonsiz holatga o’tishi va o’yin soati to’xtatilishi bilan, ammo to’p qaytadan
o’yinga kiritilishidan oldin, o’z signalini berishi shart. O’yin qoidasi buzilganidan
so’ng qoidani buzmagan jamoa to’pni maydon tashqarisidan to’pni o’yinga
kiritishi kerak bo’lsa, faqat shu jamoagina o’z o’yinchisini almashtirishi mumkin.
Agar shunday vaziyat yuzaga kelsa, raqib jamoasi ham keyinchalik o’z
o’yinchisini almashtirishi mumkin. Zaxiradagi o’yinchi hakam maydonga
tushishga ruxsat berguniga qadar maydon chegarasi tashqarisida turishi lozim va
ruxsat olinganidan so’ng darhol o’yinga tushishi mumkin. O’yinchilarni
almashtirish imkoni boricha tez amalga oshirilishi kerak. Agar hakamning fikricha,
biron bir jamoa o’yin vaqtini asossiz cho’zayotgan bo’lsa, qoida buzayotgan jamoa
hisobiga tanaffus yozilishi zarur. Bahsli to’p uchun kurashda qatnashadigan
o’yinchi boshqa o’yinchi bilan almashtirilishi mumkin emas. Almashtirilgan
o’yinchi bir almashtirish davri ichida yana qaytadan maydonga chiqishga haqqi
yo’q.
Quyidagi hollarda:
a) agar talab qilib olinadigan tanaffus berilgan yoki fol belgilangan bo’lmasa,
maydondan tashlangan to’p savatga tushganidan so’ng;
b) birinchi yoki yagona jarima to’pini tashlash uchun to’p o’yinga kiritilgan
paytdan boshlab, to o’yin vaqti hisobining ma’lum bir davridan so’ng to’p yana
jonsiz holatga o’tmagunicha, fol yoki qoida buzilishi soatda hisob qilishni
boshlashdan oldin qayd qilinmagunicha o’yinchilarni almashtirishga ruxsat
berilmaydi. Bunday qoidabuzarlik uchun jarima to’pini yoki to’plarni tashlash,
galma-gallik qoidasi berish yoki maydonning yon chizig’i tashqarisidan to’pni
o’yinga kiritish jazo bo’lib hisoblanadi.
O’yinning birinchi yarmida 2 ta, ikkinchi yarmida 3 ta, shu bilan birga har bir
qo’shimcha davrda har bir jamoa bir daqiqali tanaffus olishi mumkin.
Foydalanilmagan 4 daqiqali tanaffus 1 chi chorakda olinmasa, 2 chi chorakka
o’tishi mumkin, yoki o’yinchi chorakda olinmagan daqiqalik tanaffus to’rtinchi
chorakka o’tishi mumkin, lekin o’yinning birinchi yarmidagi olinmagan tanaffuslar
ikkinchi yarmiga o’tmaydi, berilmaydi. O’yin vaqtining har ikkala yarmida har bir
jamoaga ikkita talab qilib olinadigan tanaffuslar va qo’shimcha davrning har birida
bir marta shunday tanaffus berilishi mumkin. Talab qilib olinmagan tanaffuslar
o’yinning keyingi yarmi yoki qo’shimcha davrga ko’chirilishi mumkin emas.
Murabbiy va murabbiy yordamchisi talab qilib olinadigan tanaffusni so’rashiga
haqqilari bor. Buni ular shaxsan kotibga borib, qoidalarda ko’rsatilgan ishoralar
orqali «tanaffus» olishlarini qo’llari bilan ko’rsatishlari lozim. Kotib talab qilingan
tanaffus haqidagi iltimosni to’p jonsiz holatga o’tgan paytda, hamda albatta, to’p
o’yinga kiritilishidan oldin hakamlarga ma’lum qiladi.
Shuningdek, murabbiy yoki murabbiy yordamchisining talab qilib olinadigan
tanaffus haqidagi iltimosidan so’ng, raqib jamoasi maydondan savatga to’p
tashlasa, bu iltimos savatga to’p tashlanishidan oldin, ya’ni to’p otayotgan
o’yinchining qo’lidan chiqib ketishidan oldin qilingan bo’lsagina, ularga tanaffus
berilishi mumkin. Bu holda soniya hisoblovchi o’yin soatini darhol to’xtatishi
lozim. Shundan so’ng, kotib o’z signalini chaladi va talab qilib olinadigan tanaffus
haqida iltimos bildirilganligini hakamlarga ma’lum qiladi. To’p birinchi yoki
yagona jarima to’pi tashlanganidan keyin, o’yinga kirgan paytdagi daqiqadan to
o’yin vaqti tugab, to’p yana jonsiz holatga o’tmaguncha, quyidagi hollardan
tashqari:

1. 
   jarima to’plarini tashlash oralig’ida fol qilingan paytda jarima to’plarini
   tashlash oxiriga yetkaziladi, tanaffus esa fol uchun yangi jazo berilganda, to’p
   o’yinga kirishidan oldin olinadi;
   b) o’yin soati yurgazilishidan oldin qoida buzilishi qayd qilinsa, bunda bahsli
   to’p tashlab berish yoki maydonning en chizig’i tashqarisidan to’pni o’yinga
   kiritish jazo bo’lib hisoblanadi, talab qilib olinadigan tanaffusni olishga ruxsat
   berilmaydi.
   Bir daqiqa davom etadigan tanaffus ushbu shartlarga binoan jamoa hisobiga
   

yoziladi. Agar tanaffusga javobgar jamoa talab qilib olingan tanaffus vaqti tamom
bo’lmasidan o’yinni boshlashga tayyor bo’lsa, katta hakam darhol o’yinni
boshlaydi. Tanaffus vaqtida o’yinchilarga o’yin maydonini tashlab chiqish va
jamoa o’rindig’ida o’tirishga ruxsat etiladi.
To’p jonsiz holatga o’tishi va o’yin soati to’xtalishi bilan, ammo to’p o’yinga
kiritishdan oldin kotib signal berganidan keyin maydondagi hakam ruxsat
berganidagina amalga oshishi mumkin. O’yinchilarni almashtirish ikkala jamoani
xohlagan paytida amalga oshiriladi
Jarima to’pini otish belgilanganda, o’yinchilar jarima to’pi otiladigan savat
tagidagi 3 soniyali maydoncha atrofida quyidagi tartibda
joylashishlari shart. Uch soniyali zonani, ya’ni trapesiyani
shchitga yaqin tomonidagi ikkala birinchi joyni
himoyachilar egallaydilar, betaraf zonada hech kim
turmaydi. Betaraf zonadan keyingi ikkinchi joyni
hujumchilar egallaydilar, undan keyingi uchinchi joylardan birini bitta himoyachi
egallashi kerak.
Hammasi bo’lib 3 soniyali zona atrofida oltita o’yinchi joylashishi kerak.
Qolgan o’yinchilar orqa tomonda joylashadilar.
O’yin natijasi o’yin davomida to’plangan eng ko’p ochkolar soniga qarab
aniqlanadi.