O‘bekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

15-seminar mashg‘uloti. Qo‘nim va qo‘yim tizimlari va ularning standartlashtirishdagi ahamiyati

1. Rossiya Federatsiyasining davlat metrologiya xizmati.
2. Standartlashtirish va korxonalarning metrologiya xizmatlarining asosiy funktsiyalari
3. Standartlashtirish jarayonida amaliy faoliyatning muammolari


Kalit (tayanch) so‘zlar: partiyadagi yaroqli detallar haqiqiy o'lchamlarining yoyilish maydonini
Optimallashtirish nazariyasi. Ko'p o'lchovli optimallashtirish usullari
Joizlik (dopusk) T (lotincha tolerance - joizlik) - eng katta va eng kichik chekka oMchamlar o‘rtasidagi farq yoki yuqorigi va quyi og‘ishlar o‘rtasidagi algebraik farqning mutlaq qiymati: 1. TD = Dmax - Dmii, - ES - El; Td - dmax - dnrin^ es - ei. Joizlik (dopusk) doim musbat bo‘lib, partiyadagi yaroqli detallar haqiqiy o'lchamlarining yoyilish maydonini joriy qiladi. Joizlik kattalishishi bilan buyumning ishlab chiqarish narxi kamayadi. Soddalashtirish uchun joizliklar grafik usulida joizlik maydonlari shaklida tasvirlanadi (5.1-rasm). Bunda buyumning o‘qi doim sxemaning tagida joylashgan bo'ladi (5.1-rasmda ko‘rsatilmagan). Joizlik maydoni - yuqori va quyi og‘ishlar bilan cheklangan maydon. Joizlik maydoni joizlik qiymati va uning nominal o‘lchamiga nisbatan holati bilan aniqlanadi. Joizlik maydoni grafik usulida tasvirlanadi. Joizlik maydoni grafik usulida tasvirlanganda nol chiziqqa nisbatan yuqori va quyi og'ishlami ko‘rsatuvchi ikki chiziq o‘rtasida joylashadi. Nol chizig‘i - nominal o‘lchamru bildiruvchi chiziq boiib, joizliklami va o‘tqazishlami grafik usulida tasvirlashda oMchamning og‘ishi shu chiziqdan boshlab belgilanadi. Agar nol chiziq gorizontal joylashgan bo‘lsa, u holda musbat og‘islilar bu chiziqdan yuqonda. manfiy og‘ishlar esa pastida yozib belgilanadi. Ikkita yoki bir nechta qo‘zg‘aluvchan yoxud qo‘zg‘almas qilib biriktirilgan detallar tutashuvchi detallar deb ataladi. Detallar bir-biri bilan biriktiriladigan yuzalar tutashuvchi yuzalar, qolgan yuzalar esa tutashmaydigan yoki erkin yuzalar deb ataladi. Bir-birining ichiga kiradigan detallar birikmasida qamrovchi va qamranuvchi yuzalar mavjud. Val - detallaming tashqi (qamranuvchi) elementlarini belgilash uchun o'tqazishlar tizimida qo‘llanadigan atama Teshik - detallaming ichki (qamrovchi) elementlarini belgilash uchun o'tqazishlar tiziinida qo'llaniladigan atama. 72 Teshik va val atamalari nafaqat doiraviy kesimii silindrik detallarga, balki boshqa shaklga ega boigan detallar, masalan, lkkita parallel tekisliklar bilan chegaralangan (shponka, shponka ariqchasi) elementlarga ham taalluqlidir. Asosiy val - yuqori og‘ishi nolga teng boigan val (es = 0). Asosiy teshik - quyi og‘ishi nolga teng boigan teshik (El = 0). 73 Qamrovchi va qamranuvchi yuzalar o‘lchamlarining joizliklarini qisqartirib teshik joizlikligi TD va val joizlikligi Td deb atashadi. Qamraluvchi sirtlar Qamraluvchi Qamraluvchi o‘lcham (val) oicham (teshik) 5.2-rasm, Qamrovchi va qamraluvchi detallar va o ‘Ichamlar 5.2. 0 ‘lchamlar Asosiy atama va ta’riflar 0 ‘zbekiston Respublikasi standartiga binoan joriy qilingan. 0 ‘lcham - chiziqli kattalik (diametr, uzunlik va hokazo) ning tanlangan oicham birliklaridagi sonli qiymati. Masalan, 5 km; 10 m; 25 dm; 4 sm; 17 mm; 30 mkm va hokazo. 0 ‘lchov - bu jismoniy miqdor mohiyatining maxsus texnika vositalari yordamida tajribayo‘li bilan topilishidir. Nominal oicham -bu chegaraviy oichamlarning belgilanishi uchun nisbat boiadigan va og‘ishlami hisoblay boshlash uchun asos boiib xizmat qiladigan oichamdir. 74 Qandaydir birikmaga birlashgan barcha detallar uchun nominal o‘lcham umumiy hisoblanadi. Ularni mustahkamlik va qattiqlikni hisob-kitob qilish orqali, shuningdek, geometrik shakllarning mukammalligi va buyumlar konstruksiyasining texnologik ta’minlanishi asosida belgilanadi. Bimda oichamning hisob-kitobga doir mohiyati katta yoki kichik o‘lchamga yaqin turadigan nonnal liniyali o‘lchamgacha yaxlitlanadi, mustahkamligini hisob-kitob qilishda esa - faqat eng yaqin turadigan katta o‘lchamgacha yaxlitlanadi ( 0 ‘ZDST 6636-69 yoki ST SEV 514-77 ga binoan). Normal liniyali oichamlar qatorlari afzal bilinadigan sonlaming qatorlari bazasida quriladi ( 0 ‘ZDST 8032-56), lekin bunda ulaming mohiyatlari birmuncha yaxlitlanadi. Yo‘l qo‘yiladigan nuqsonli o‘lchov bilan belgilangan o‘lcham haqiqiy o‘lcham deb ataladi va (Dd, dd) shaklida ifodalanadi. Buning shunday deb atalishining sababi shundaki, detalni talab qilinadigan absolyut aniq o‘lchamlar bilan tayyorlash mumkin emas va ulami nuqsonlarisiz o‘lchab bo‘lmaydi. Ishlab turgan mashinadagi detallaming haqiqiy o‘lchami ulaming eskirishi va boshqa sabablarga ko‘ra statik holatida belgilangan o‘lchamlaridan farq qiladi. Umuman mexanizmning aniqligini tahlil etishda buni hisobga olish zarur. 0 ‘rtasidayaroqli detaining haqiqiy o‘lchami joylashgan ikkita chegaraviy yo‘l qo‘yiladigan o‘lcham chegaraviy o'lchamlar deb ataladi. Agar detaining haqiqiy o‘lchami chegaraviy o'lchamga teng boisa, yaroqli deb hisoblanadi. Ulaming kattasi eng katta o‘lcham (Dmax), kichigi - eng kichigi (Dmin) deb ataladi. Eng katta va eng kichik o‘lchamlar o‘rtasidagi farq o‘lchamning joizligi (T) deb ataladi va tegishlicha teshik uchun - Td=Dmax-Dmin, val uchun -Td=dmax-dmm bo‘ladi. Joizliklar va o‘tkazishlar tizimining funksional talablarini bajarish uchun teshik va val uchun chegaraviy o‘lchamlar tegishli ravishda belgilanishi lozim. Teshik uchun - to‘g‘ri tasawur qilinadigan tsilindrning eng katta diametri, u teshikka shunday joylashtirilishi kerakki, bunda uning chiqib turgan nuqtalari bilan mahkam birikib turishi va o‘lchamning 75 o‘tkazmaydigan chegarasidan oshmasligi kerak Val uchun - to‘g‘ri tasawur qilinadigan tsilindming eng kichik diametri, u teshikning atrofida shunday joylashtirilishi kerakki, bunda u teshik yuzasining chiqib turgan nuqtalari bilan mahkam birikib turishi va oichamning o‘tkazmaydigan chegarasidan kam boimasligi kerak. Chizmalaming soddalashtirilishi uchun nominal oichamdan chegaraviy og‘ishlar joriy etilgan. Ogish deb haqiqiy oicham bilan nominal oicham o‘rtasidagi algebraik farqga aytiladi. U musbat, manfiy va nullik boiishi mumkin. Yuqori eng oxirgi ogish - ES, es va pastki eng oxirgi ogish - El, ei farqlanadi. Boshqacha aytganda, ogish bu tegishlicha teshik va val uchun eng katta (eng kichik) oicham bilan nominal oicham o‘rtasidagi algebraik farqdir. Teshik uchun: ES =Dmax-D; EI =Dmin-D; Val uchun: es =dmax-d; ei=dmm -d. Haqiqiy oicham bilan nominal oicham o'rtasidagi algebraik farq haqiqiy ogish deyiladi. Agar haqiqiy oicham nominal oichamdan katta boisa va aksincha boisa, ogish musbat boiadi. Haqiqiy oicham - joiz xatolik bilan oichash natijasida aniqlangan oicham. Bu atama kiritilishining sababi shundaki, detalni mutloq aniq, kerak boigan oichamlari bo'yicha, tayyorlash va xatolik kiritmasdan oichashning iloji yo‘qligi. Ishlab turgan mashinadagi detaining oichamlari yeyilish, elastik, qoldiq, haroratiy deformatsiyalari va boshqa sabablar tufayli statik holatdayoki yigish jarayonida aniqlangan qiymatdan farqlanadi. Chekka oichamlar - ikkita chekka oicham boiib, haqiqiy oichamlar o‘rtasida joylashishi yoki ularga teng boiishi lozim. Eng katta chekka oicham - ikkita chekka oichamning eng kattasi. Teshik uchun Dmax, val uchun dmax belgilanadi. Eng kichik chekka oicham - ikkita chekka oichamning eng kichigi. Teshik uchun Dm;n, val uchun dm,, belgilanadi. Oichamning haqiqiy qiymatini chekka oichamlar qiymatlari bilan qiyoslab oicham yaroqligi haqida xulosa chiqariladi. Joizliklar va o‘tqazishlar tizimining funksional talablarini amaliyotda iloji boricha yuqori darajada bajarilishini ta’minlash 76 uchun ko‘rsatilgan uzunlikdagi chekka oichamlar quyidagiday ta’birlangan bo‘lishi kerak: teshik uchun - teshikka eng katta ichki chizilishi mumkin bo‘lgan, yuzaning eng bo'rtib chiqqan nuqtalari bilan jips kontaktda boigan to‘g‘ri faraziy silindming diametri (teshikka oraliqsiz yopishib turadigan ideal geometrik shaklli tutashgan detaining o‘lchami) o‘tuvchi chekka o‘lcharndan kam bo‘lmasligi kerak. Bunga qo‘shimcha, teshikning har qanday joyida eng katta diametri o‘tmaydigan chekka o‘lchamdan oshiq bo'lmasligi kerak; val uchun - val atrofida eng kichik tashqi chizilishi mumkin bo‘lgan, yuzaning eng bo‘rtib chiqqan nuqtalari bilan jips kontaktda bo‘lgan to‘g‘ri faraziy silindming diametri (valga oraliqsiz yopishib turadigan ideal geometrik shaklli tutashgan detaining o‘lchami) o‘tuvchi chekka o‘lchamda oshiq bo‘lmasligi kerak. Bunga qo'shimcha, valning har qanday joyida eng kichik diametri o‘tmaydigan chekka o‘lchamdan kam boMmasligi kerak. Chizmalami soddalashtirish uchun nominal o‘lchamdan chekka og‘ishlar tushunchasi joriy qilingan. Chekka og'ish - chekka va nominal oMchamlar o'rtasidagi algebraik ayirma. Yuqori va quyi og'ishlar bo‘ladi. Yuqori og‘ish - eng katta chekka va nominal o‘lchamlar o‘rtasidagi algebraik ayirma Belgilari ES, es. Quyi og'xsh - eng kichik chekka va nominal o'lchamlar o‘rtasidagi algebraik ayirma Belgilari El, ei. Teshik uchun: ES = Dmax - D; EI = Dmj’ - D Val uchun: es = dmax - d; ei - dmin - d. Haqiqiy og‘ish - haqiqiy va nominal o‘lchamlar o‘rtasidagi algebraik ayirma. Agar haqiqiy yoki chekka o'lcham nominal o‘lchamdan katta boisa, og‘ish musbat (+) bo‘ladi, agarda haqiqiy yoki chekka o‘lcham nominal o‘lchamdan kichik bo‘Isa, og‘ish manfiy (-) bo‘ladi. Chekka og'ishlar musbat, manfiy yoki bittasi nolgateng bo'lishi mumkin. 77 Val/teshiklari tiwnini belgilash Mashinasozlikka oid chizmalarda nominal va chekka chiziqli oichamlar va ulaming ogishlari birliklari ko‘rsatilmasdan, millimetr hisobida belgilanadi, masalan, 4 2 ; 42^»; 50;^” ; 42^"; 42^ Burchak oichamlari va ulaming ogishlari gradus, minut yoki sekundlar hisobida birliklari ko‘rsatilgan holda belgilanadi. Masalan, 10°30’40”. Og‘ishlaming mutlaq qiymatlari bir xil boisa, ular + ishorasi bilan nominal oicham yonida bir marta koisatiladi. Masalan, 60 + 0,2; 120°+ 10°. Nolga teng boigan ogishlar chizmalarda ko‘rsatilmaydi, bu holda og‘ishlaming bittasi qo'yiladi - musbat yuqori ogish o'mida, manfiy esa quyi ogish o‘mida. Masalan, 200^>2; 200A2. 78 5.3-rasm. Chizmalarda o ‘Ichamlarning ko ‘rsatilishi Nazorat savollari: 1. Nominal oicham bilan haqiqiy oicham o‘rtasidagi farq nimadan iborat? 2. Qanday oichamlar chegaraviy oichainlar deb ataladi? 3.Chegaraviy oicham, nominal oicham va chegaraviy ogishlar bir-biri bilan o'zaro qanday bogiangan? 4 Detallarning qanday elementlari «teshik» va «val» degan umumlashtirilgan nomga ega?