Odam genetikasi

8.4. 
X ardi-V aynberg qonuni. 
Erkin chatishuvchi populyatsi- 
yalarda genotipik sinflar takror taqsim lanishi haqida 
1908-yili 
ingliz m atem atigi G .X ardi va nemis shifokori V.Vaynberg bir- 
b irlaridan m ustaqil ravishda qonun k ash f qiladilar. U lar bir ju ft 
genlar alleli bilan farqlanuvchi chetdan chatishuvchi populyatsi­
yada genetik sinflar taqsim lanish tezligini ifodalovchi fo rm u lan i- 
p2:2pq:qJ 
ta k lif etdilar.
M azkur qonun erkin chatishuvchi populyatsiyalarda mutatsion 
о ‘zgaruvchanlik, tashqaridan keluvchi 
genlar oqimi ro ‘y berma- 
ganda hamda gom ozigotalar va geterozigotali individlar to iiq naslli 
boigandagina o ‘z kuchini saqlaydi.
X ardi-V aynberg m uhim qoidasi bu, m uvozanatli populyatsiya­
da gen allellari va genotiplam ing takrorlanish sonlari qator avlod­
lar davom ida saqlanib qolishligidir. Buni faqat ikki allelli emas, 
uch, to ‘rt va hokazo allelli erkin chatishuvchi populyatsiyalarga 
ham tatbiq etish m um kin. M asalan, uch allelli (A, A2 A3) genlar- 
ning takrorlanish soni p + q + r= l tarzida, genotiplam ing takrorlani­
shi esa (p+q+r)=p2+q2+r2+2pq+2pr+2pr=(A1+A2+A3)2=:A 1A 1+A2A2+ 
A ^ + A ^ + A j A j + A ^ k o ‘rinishida ro ‘y beradi.
Ta’kidlash lozimki, allellam ing barcha takrorlanishi sonlar maj­
muasi 1 ga teng b o iis h i kerak. Bu shart genotiplar takrorlanish son­
lari majmuasiga ham tegishli.
Agar erkin chatishuvchi populyatsiyada ikki allel b o iib , ular p+q 
takrorlanishidan iborat b o is a , u holda p+q=l. Binobarin p2 + 2 p q + 
q2= (p+q)2 = 1. M abodo populyatsiyada uch allel p, q va r takrorla- 
nuvchi b o is a u holda (p+q+r)2= l ga teng b o iad i.
122

---

Yuqorida keltirilgan misollarda erkin chatishuvchi populyat- 
siyalarda uchrovchi ikki allel teng va noteng b o ‘lgan holatda ular 
orasidagi muvozanatli irsiylanish Xarda-Vaynberg qonuni asosida 
tushuntirildi. Endi erkin chatishuvchi populyatsiyalardagi uch allel 
turli muvozanatli holatda b o ‘lgan taqdirda kelgusi avlodlar ana shu 
muvozanatli holat saqlanishini Xardi-Vaynberg qonuni asosida bayon 
etamiz.
AQSH, Sharqiy Grenlandiya, Avstraliyaning tub aholisida uch xil 
M, MN va N qon guruhi aniqlangan.
AQSHning oq tanli aholisining bir guruh populyatsiyasida 6129 
odam b o iib , ulardan 1787 tasi K M KM, 3039 tasi KM KN , 1303 tasi 
KNKN qon guruhiga ega b o ig a n . Agar shu populyatsiyadagi har xil 
qon guruhli erkak va ayollar o ‘zaro nikohlansalar, ulaming avlodlari- 
da qon gumhlari orasidagi m uvozanat saqlanadimi, degan muammoni 
yechish uchun genetik tahlil o ‘tkazamiz.
K M qon gum hi dominant, KN qon gum hi esa retsessiv. Xardi- 
Vaynberg formulasida dom inant gen alleli P, retsessiv allellar gen 
alleli q bilan ifodalangan. Yuqorida qayd etilgan qon gumhlarining 
takrorlanish tezligini P2+2(Pq)+q2. K MKN2+2(KMKN*KM KN)+KNKN2 
bilan belgilaymiz. P ning populyatsiyadagi takrorlanish tezligi 
i ^ = 0 , 2 9 1 6 = P 2= V o ,2 9 i6 =0,5399 ga teng.