Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi hasharotlar

Qandalalar (Hemiptera) turkum
Qandalalar (Hemiptera) turkum iga SO mingtadan 90 mingtagnclia tur
kiradi. Ular orasida o‘simlik zararkunandalari bilan bir qatorda yirtqich va parazit
turlari ham uchraydi. 100 dan ortiq turlari qushlar va sutemizuvchilarda
ektoparazitlik qilib yashaydi. Shulaming ichida to‘shak qandalasi (Cimex
lectularius) muhim o'rin tutadi (110-rasm). To‘shak qandalasi kosmopolit tur
hisoblanib, yer yuzida keng tarqalgan. Uning kattaiigi 4,5-8,4 mm keladi. Tanasi
mayda tukchalar bilan qoplangan. Parazitlik hayotiga moslashishi tufayli ulaming
7

---

qanotlari qisqarib, tanasi yassilashgan. Oyoqlari yuruvchi tipda boMib, tez
harakatlanadi. 1 daqiqada 1 metr masofani bosib o‘tadi To‘shak qandalasining
tanasi 3 qismdan, yani bosh, ko‘krak va qorin bo‘limlaridan tashkil topgan. Bosh
qismida 1 juft mo‘ylov, 1 juft ko‘z va sanchib-so'mvchi og‘iz apparati joylashgan.
Ko'krak qismi 3 ta bo‘g‘imdan iborat. Har bir bo‘g‘imdan 1 juftdan oyoq chiqqan.
10 ta segmentdan iborat qorin qismi shaklan bargga o‘xshaydi. Ularda hid bilish
organi yaxshi rivojlangan. Qandalalar uzoq masofada turib o‘z xo‘jayinining hidini
sezadi. 343 110-rasm. To‘shak qandalasi (Cimex lectularius): A-jinsiy voyaga
etgan qandala; B-to‘shak qandalasining ogMz apparati; V-tuxumi: 1-tuxum
qopqogM; 2-elim sekreti; 3-yuqori labi; 4-mandibulalari; 5-maksillalari; 6-pastki
labi. To‘shak qandalasi, asosan, tunda faol hayot kechiradi, kunduzi devor,
pollaming yoriqlarida, uy burchaklarida, mebel, uy-ro‘zg‘or buyumlarining ostida
yashirinib yotadi. Uzoq vaqt och qolgan qandalalargina kunduzi yoki sun’iy
yorugMik paytida odamga hujum qilishi mumkin. Qon so‘rish paytida terini
teshishi va suyuqlik yuborishi tufayli qattiq og‘riq paydo boMadi. Ular ommaviy
holda urchishidan odamlar qattiq bezovtalanishi va yaxshi uxlay olmasligi
mumkin. To‘shak qandalasi, odatda, kunduzi yashirinadigan joylariga tuxum
qo‘yadi. Bitta urg‘ochisi bir kecha-kunduzda 12 tagacha, hayoti davomida esa bir
necha yuzlab tuxum qo‘yadi. Tuxumdagi embrionning rivojlanish muddati tashqi
muhit haroratiga bogMiq. 35—37° С da 4-6 kundan keyin tuxumdan lichinkalar
chiqadi. Agar tashqi muhit harorati 10° С gacha boMsa, tuxumlar rivojlanmaydi,
6°C dan past bo6 Isa, ular 1,5 oygina tirik saqlanishi mumkin. Tuxumdan chiqqan
lichinkalar 5 marta po‘st tashlab, imagoga aylanadi. Har bir tullaganda lichinkalar
1 marta qon so‘radi. Lichinkalar 1,5 yilgacha och yashay oladi. Jinsiy voyaga
yetgan qandala 14 oygacha yashashi mumkin. To‘shak qandalasi hayotining barcha
bosqichlarida faqat issiqqonli hayvonlar va odam qoni bilan oziqlanadi. Ayrim
odamlar to‘shak qandalasining chaqishiga juda sezgir boMadi, bunday
odamlarning terisida har xil toshma paydo boMib, unga mikroblar tushishi
natijasida 344 t h mi'll ytilllg'lanish yuzaga keladi. To‘shak qandalasi har xil
yuqumli MKMlllk mlkroblarini mexanik ravishda tashib yuradi. Uyda, jamoat
■GnilMlnricla, transport vositalarida toeshak qandalasining tarqalishi I p tHrlyn-
yigivena qoidalarining buzilishi oqibatidir. Ularga qarshi MWMtinlk va kimyoviy
vositalar orqali kurash olib boriladi.