Shartsiz tormozlanish. Bu tashqi tormozlanish va chegaradan
tashqari tormozlanish turlariga bo‘linadi.
Tashqi tormozlanish. Shartli refleks nozikligi va o‘zgaruv-
chanligi bilan shartsiz refleksdan farq qiladi. Turli xildagi yot
ta’sirotlar shartli refleksning susayishiga va tormozlanishiga olib
keladi. Masalan, shartli ovqatlanish refleksini paydo qilishdan
oldin qandaydir yot ta’sirot paydo bo‘lsa, shartli refleks yuzaga
chiqmaydi, u tormozlanadi.
Agar tajribadagi hayvonning biror joyi og‘risa, qovug‘i to‘lib
ketsa, shartli refleks tormozlanadi. Bu tormozlanishni shartli
refleksda yot bo‘lgan tashqi ta’sirotlar chaqiradi. Shuning uchun
u tashqi tormozlanish, deb ataladi.
Chegaradan tashqari tormozlanish. Agar shartli refleksni
yuzaga chiqaradigan shartli signal haddan tashqari kuchli bo‘lsa,
shartli refleks vujudga kelmaydi. Bu tormozlanish nerv hujay-
ralarini haddan tashqari kuchli ta’sirot shikastlashidan saqlaydi.
Tashqi tormozlanish ham, chegaradan tashqari tormozlanish
ham nerv tizimining tug‘ma xususiyatlariga bog‘liq. Shu sababli
I. P. Pavlov ularni shartsiz tormozlanish, deb atagan.
Shartli tormozlanish. Yuqorida aytib o‘tilgan shartsiz tormoz-
lanish ta’sirot birinchi marta qo‘llanganidayoq kuzatiladi. Shartli
tormozlanishni esa hosil qilish kerak. Shartli tormozlanishning
hayotda ko‘p uchraydigan turlaridan biri so‘nish tormozlanishidir.
So‘nish tormozlanishi. Shartli refleks uzoq vaqt saqlanib turishi
uchun uni vaqt-vaqtida shartsiz ta’sirlovchi bilan mustahkamlab
119
turish kerak. Shartli signalning o‘zi bir necha bor qo‘llaniladigan
bo‘lsa, ilgari hosil qilingan shartli refleks so‘na boshlaydi.
Shartli tormozlanishning yuqorida bayon etilgan so‘nish turidan
tashqari shartli so‘nish, kechikish kabi turlari ham bo‘ladi.
