Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

MÖVZU 10
SÖZÜN MƏNA DƏYİŞİKƏNLİYİ
Zaman keçdikcə istənilən dildə sözlərin mənaları dəyişə bilir. Bu zaman ilk növbədə sözün semantik quruluşu dəyişir. Yeni mənalar yaranır, köhnələr itir, aralarındakı əlaqələr dəyişir. Başqa sözlə, leksik mənanın inkişafı baş verir. Nəticədə yeni mənaya malik portativ sözlər meydana çıxır. Sözlərdə məcazi mənaların formalaşması müxtəlif mexanizmlərə əsaslana bilər. Bir əşya başqa bir əşya ilə eyni adlandırıla bilər. Məsələn, çəngəlləri olan hər cür qurğuları çəngəl adlandırırıq, çünki onlar forma baxımından yemək yediyimiz çəngəllə oxşardırlar. Beləliklə, çəngəl sözünün birbaşa mənası - yeməkxana aləti ilə yanaşı məcazi mənası yarandı – dişləri və çıxıntıları olan müxtəlif qurğular. Bu cür sözlər metafor adlanır.
Metafora - kifayət qədər mürəkkəb və mühüm məcazlardandır. Bu məcaz növü dünyanı dərketmə aktıdır. Metaforalar ritorik fiqurların yaranmasında həlledici rol oynayır. “Metafora” termini yunan mənəşəli olub, metaphora - köçürmə, köçürülmə deməkdir. Bu, sözün ilkin mənasıdır. Geniş mənada metafora nitqin mexanizmini ehtiva edir.
Metafora məcazın mənalı nitq vahididir. Metaforanın əmələ gəlməsi təfəkkürün müxtəlif əşya və hadisələr arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqələri dərketmə bacarığı ilə bağlı bir hadisədir. Bir əşya və hadisənin adı digərinin adı kimi istifadə olunur. Deməli, metaforanın yaranması bu və ya başqa predmet və ya hadisə adının oxşarlıq, müqayisə assosiasiyası nəticəsində digərinin üzərinə keçirilərək işlənməsi ilə əlaqədardır. Dil üçün bu, olduqca optimal bir hadisədir. Ona görə ki mövcudiyyətin predmet və hadisələri dildə olan söz resurslarından daha çoxdur. Metaforik məcazlaşma nəticəsində formalaşan məna variantları isə bu obyektlərin adı kimi istifadə oluna bilir.
Metaforanın yayılmasını göstərən əsas deyktik sözlərin məcazlaşması (metaforikləşməsi) zamanı fəza məcazları dəqiq surətdə fərqlənir, onlar qarşılaşma əsasında müəyyənləşir. Metafora siyasi mətndə - diskursda obrazlı sistem yaradır.
Ümumiyyətlə, metafora siyasi dildə də işlənir, bu baxımdan siyasi diskursda metaforlaşmanın rolu böyükdür. Siyasi diskursda metafora effektiv təsir vasitəsidir. Hiss və duyğular bu yolla da ifadə olunur. Buna arqumentasiya kömək edir. Nəhayət, metafora diskursda təsiretmə mexanizmidir. Tipik və əsas metafora son dərəcə praktik vasitədir. Metafora bütün sahələrdə təsvir və izah vasitəsi kimi çıxış edə bilir. Psixoterapevtik söhbətlərdə, aviaxəttin pilotları arasın­dakı danışıqlarda, mərasimlərdə, proqramlaşdırma dillərində, bədii üslubda, həmçinin kvant mexanikasında öz tətbiqini tapa bilir. Metafora harada istifadə olunursa olunsun, o həmişə insan hərəkətini, fəaliyyətini, biliklərini, dilini başa düşməyi fəallaşdırır və zən­ginləşdirir. Metaforanın hər yerdə işlənməsi onun müxtəlif diskurslara aid ola bildiyini təsdiq edən başlıca faktordur. Məhz bu əlamət metafora və metaforlaşmanın diskursiv aspektdən öyrənilməsini aktuallaşdırır.
Metaforlaşma daima obrazlılığa meyil göstərən insan təfəkkürünün malıdır, dilin kateqoriyalarından biridir. Metaforlaşma nəticəsində sözün keçid mənaları, leksik əhatəsi təyin olunur. Sözləri müxtəlif şəkildə mənalandırma halları obyektiv aləmin bu və ya digər hadisəsinə, obrazların xarakterinə, düşüncə və təfəkkür tərzinə uyğun tarazlaşır. Məsələn, “yalançı dünya” ifadəsində olduğu kimi.
Tədqiqatlar göstərir ki, metaforlaşma hadisəsinin dildəki rolu ən çox diskursla bağlı meydana çıxır. Mövzunun aktuallığını şərtləndirən bir sıra səbəblər mövcuddur. Metaforikləşmə hadisəsinin diskurs və diskurs vahidləri səviyyəsində öyrənilməsi mətnin informativlik, koheziya, koherentlik, implikativlik, eksplikativlik, inteqrativ­lik və modallıq əlamətlərinin nəzərə alınmasının lazımlılığını sübut edir.
Dildə bir də metonimiyalar mövcuddur. Bir əşyanın adı digərinə keçə bilir. Metonimiyaya auditoriya sözü nümunə ola bilər. Bu söz həm mühazirə otağı (birbaşa məna), həm də bu otaqdakı dinləyicilər (məcazi məna) mənasını verir. Kağız sözü həm insanların üzərində yazdıqları materialı (birbaşa məna), həm də bu materialın üzərində yazılmış sənədi (obrazlı) ifadə edir. Müqayisə edin: ağ kağız və vacib kağız.
Məsələn, əl sözü birbaşa məna ilə yanaşı (insanın iki yuxarı üzvündən biri) məcazi məna da daşıyır (kömək, himayə etmək).
Sözdə məcazi mənaların inkişafı nəticəsində sözlərin məna genişlənməsi və daralması prosesi müşahidə edilə bilər. Məsələn, ox atmaq, daş atmaq və s. atmaq felinin mənasının genişlənməsinə səbəb olmuşdur.
Bəzən elə olur ki, ilkin məna tamam unudulur və onun yerini vaxtilə ondan əmələ gələn başqa bir söz tutur. Bu cür inkişaf nəticəsində sözün daxili forması gizlənə və ya məhv ola bilər.
Dildə eyni morfemli başqa sözlər saxlandıqca söz öz daxili formasını saxlaya bilir. Belə sözlər dildən çıxıb unudulanda bu morfemi ehtiva edən yeganə sağ qalmış sözün daxili formasını bərpa etmək asan deyildir. Çox vaxt bir sözün daxili formasının bərpası təkcə tarixi leksikologiya deyil, həm də tarixi fonetika və tarixi morfologiya sahəsində də xüsusi bilik tələb edir və ona görə də bu işi adətən etimoloqlar edir.
Deməli, dilin inkişafı zamanı sözlər müxtəlif səbəblərdən dəyişir. Eyni zamanda, dildə yeni sözlər meydana çıxır, yəni dilin lüğət tərkibi daim dəyişir və bütün dillərdə bu dəyişiklik müəyyən qanunauyğunluqlarla, müəyyən proseslərlə xarakterizə olunur.

Dilin lüğət tərkibinin dəyişilməsi yolları

Dilin lüğət tərkibinin dəyişilməsi iki proseslə xarakterizə olunur. Bir tərəfdən dil yeni sözlərlə - neologizmlərlə zənginləşir, cəmiyyətin ehtiyaclarına cavab verməyən köhnə sözlər – arxaizmlər sıradan çıxır və yerlərini yeni sözlərə verir. Kəmiyyət baxımından birinci proses üstünlük təşkil edir, bəzən də köhnəlmiş sözlər dili tamamilə tərk etmir, passiv ehtiyata keçirlər. Ona görə də cəmiyyətin inkişafı ilə bütövlükdə dilin lüğət tərkibi artır.
Dilin lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsinin dörd əsas yolu vardır:

1. 
   Bir sözdən yeni mənalı sözün əmələ gəlməsi;
   
2. 
   Yeni meydana gəlmiş sözlər;
   
3. 
   Başqa dillərdən götürülmüş sözlər;
   
4. 
   Xarici dillərdən hərfi tərcümə ilə yaranmış yeni sözlər.
   

Onların hər birini daha ətraflı nəzərdən keçirək:
Yeni sözlərin düzəldilməsi. Bəzən bunlara törəmə sözlər də deyilir. Bir leksik vahidin digərindən əmələ gəlməsi prosesidir. Bu formalaşmanın necə həyata keçirildiyindən asılı olaraq, söz əmələ gəlməsinin bir neçə yolu vardır.
Affiksasiya - kök və ya gövdəyə söz affikslər əlavə etməklə yeni sözlər yaratmaq üsuludur. Məsələn, reklam sözün kökü və -çı şəkilçisi əsasında reklamçı sözü yaranıb, reklam yaradan şəxs mənasındadır. Eyni sözyaratma modeli digər nümunələrdə də işlədilir, məsələn, karikaturaçı, stilist və s. Bu üsul dünyanın bir çox dillərində geniş şəkildə istifadə olunur. Bu gün neologizm olmayan bir çox sözlər bir zamanlar affiksasiyanın köməyi ilə yaradılmışdır.
Sözbirləşmə - bu üsuldan yeni sözlər yaratmaq üçün geniş istifadə olunur. İki və ya daha çox kök morfemi birləşdirərək yeni sözlərin əmələ gəlməsi kimi başa düşülür. Məsələn, telekomanda (uzaqdan idarəetmə), radioactivité (radioaktivlik) - fransızca, loпgbeard (qoca kişi ) - ingiliscə, wildfunk (televiziya) - almanca və s.
Konversiya - söz əmələ gəlməsinin növbəti yolu konversiyadır, yəni bir nitq hissəsindəki sözün digər nitq hissəsindəki sözə keçərək mənasını dəyişməsi prosesi. Məsələn, alman dilində leben (yaşamaq) və das Lebep (həyat), klarrep (əl çalmaq) və das Klarrep (əl çalma); fransız dilində boire (içmək) və le boire (içki); ingilis dilində fine (cərimə) və to fine (cərimələmək). Bəzən konversiya termini dar mənada başa düşülür: yalnız feillərdən isimlərin və isimlərdən feillərin formalaşması kimi. Məsələn, ingilis dilində a jump (oppanma) və to jump (oppanmaq), a water (su), to water (sulamaq). Bu konversiya üsulundan demək olar ki, əsasən morfoloji sistemi zəif olan dillərdə, isim və feillərin öz orijinal formasında işləndiyi dillərdə istifadə olunur. Məsələn, ingilis dilində bu söz əmələ gətirmə üsulu son dərəcə geniş istifadə olunur.
İxtisarlar – abbreviaturların hesabına yeni sözlərin yaranması. Məsələn, EHM (elektron hesablayıcı maşınlar), NUO (naməlum uçan obyekt), BDT (Böyük Dram Teatrı), ATM (ali təhsil müəssisəsi) və s.
Sözlərin məna dəyişimi: Dildə yeni sözlər təkcə yeni maddi qabıqların yaranması nəticəsində deyil, həm mövcud sözlərin mənalarının tamamilə dəyişməsi nəticəsində də yarana bilər. Burda məsələ mövcud sözün yeni leksik-semantik variantının meydana çıxmasında deyil, əvvəlki mənanın təmamilə itməsində və onun yerinin yenisi ilə əvəz olunmasındadır. Belə bir proses yenidən məna dəyişimi adlanır.
Başqa dildən alınma sözlər. Dilin lüğət tərkibini başqa dillərdən sözlər götürməklə də doldurmaq olar. Eyni söz başqa dillərdən müxtəlif yollarla alına bilər və nəticədə həmin söz dildə bir neçə fərqli söz kimi görünə bilər. Belə sözlərə etimoloji dubletlər deyilir. Müxtəlif vasitəçi dillər vasitəsilə alınma sözlərin parlaq nümunəsi kimi rus dilindəki юбка, шубка sözərini misal göstərmək olar. İtalyan, polyak, yunan və alman dillərindən keçərək və hər birində bir az fərqli səs əldə edərək nəticədə rus dilinə keçmiş sözlərdir. Bu sözlərin mənşəyi isə ərəb dilindəki jubba sözüdür. Bir söz dildən-dilə keçərək bir neçə fərqli məqsədlərlə istifadə olunan və iki fərqli sözlə ifadə olunan əşya adlarına çevrilmişdir.
Sözlərin dilə necə daxil olmasından asılı olaraq onlar orada müxtəlif şəkildə kök salır, müxtəlif yollarla mənimsənilirlər.

Özünü yoxlamaq üçün suallar və tapşırıqlar:

1. 
   Sözlərdə məna dəyişimi necə baş verir?
   
2. 
   Sözlərdə məna genişlənməsi prosesi necə baş verir?
   
3. 
   Dilin söz ehtiyatı necə dəyişir?
   
4. 
   Arxaizimlər hansı sözlərdir?
   
5. 
   Söz ehtiyatını zənginləşdirməyin əsas yolları hansılardır?
   
6. 
   Başqa dildən alınma yolu ilə dilin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsi prosesinə nümunələr göstərin.