Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

MÖVZU 12

LEKSİKOQRAFİYA LEKSİKOLOGİYANIN

BIR QOLU KİMİ

Leksikoqrafiya (qr. leksikon - lüğət, qrafo - yazı) lügətlər və onların tərtibatı haqda elmdir.
Leksikoqrafiya leksikologiyanın praktiki bir sahəsidir, çünki lüğətin sistemli təsviri müxtəlif növ lüğətlərdə ən aydın şəkildə bu sahədə təcəssüm olunur. Leksikoqrafiya həm də nəzəri sahədir, lüğətlərin mövzusunu tərtib etmək və onun üsulları və s. bu sahənin işidir.
Lüğətlər linqvistik və ensiklopedik lüğətlərə bölünürlər.
Ensiklopedik lüğətlər və ya ensiklopediyalar elmi anlayışları açıqlayır, cisim və hadisələr haqqında məlumat verir. Ensiklopedik lüğətlər və ya ensiklopediyalar universal və xüsusi və ya sahəli ensiklopediyalara bölünürlər. Universal ensiklopediyalar cəmiyyətin bütün sahələrində və elmin müxtəlif sahələrində (məsələn, Böyük Sovet Ensiklopediyası) sistemləşdirilmiş biliklər verir. Xüsusi və ya sahəli ensiklopediyalar müəyyən elm, texnologiya, istehsal və ya mədəniyyət sahəsindən (tibbi, fəlsəfə, fizika, biologiya, memarlıq, musiqi ensiklopediyası və s.) sistemləşdirilmiş biliklər toplusunu ehtiva edir.
Linqvistik lüğətlər sözlərin mənası, işlənməsi, qrammatik xüsusiyyətləri, morfemik tərkibi, üslub mənsubiyyəti, orfoepik normaları və s. ilə təsvir olunur. Linqvistik lüğətlər birdilli və ikidilli və ya çoxdilli lüğətlərə bölünür. Monolinqual (birdilli) lüğətlərdə bir dilin sözləri, məlumatın təqdim olunduğu dil haqqında məlumatlar var. İki və ya çoxdilli lüğətlər və ya tərcümə lüğətləri bir dildən sözləri və onların başqa dilə və ya dillərə tərcüməsini ehtiva edir.
Lüğətin həcmindən, materialın seçilməsi prinsiplərindən və onun xüsusiyyətlərindən asılı olaraq izahlı lüğətlər iri və ya tam, kiçik və ya qısa olaraq fərqləndirilir. Tam izahlı lüğətlər, ədəbi dilin bütün janrlarını əhatə edir, ona görə də onlara tezauri də deyilir. Qısa izahlı lüğətlər yalnız nitqdə ən fəal sözləri, eləcə də dilin lüğət tərkibinin bəzi tematik qruplarını, ərazi və sosial cəhətdən məhdud sözləri şərh edir. Lüğətlərin aşağıdakı növlərini səciyyələndirmək olar:
Tarixi lüğətlər - müəyyən bir dilin sözlərinin tarixi ilə bağlı məlumatları ehtiva edir, adətən yazılı abidələr vasitəsilə izlənilir;
Etimoloji lüğətlər - sözlərin qədim mənalarını ehtiva edir;
Qrammatik lüğətlər - bir sözün qrammatik xüsusiyyətlərini, o cümlədən onun formasını ehtiva edir;
Orfoqrafiya lüğətləri - sözlərin normativ yazılışını ehtiva edir;
Orfoepik lüğətlər – sözlərdəki tələffüzü və düzgün vurğunu ehtiva edir;
Sinonim lüğətlər – sinonim sözləri özündə cəmləşdirir;
Antonim lüğətlər – antonim sözləri özündə cəmləşdirir;
Frazeoloji lüğətlər - bu və ya digər dilin frazeoloji birləşmələrini ehtiva edir;
Terminoloji lüğətlər – fərqli sahələrin terminlərini özündə cəmləşdirir.