Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

Morfologiya və onun əsas anlayışları
Morfologiya dildəki sözləri (morfemləri) tədqiq edən bir sahədir. Morfemlərin tədqiqi bütünlüklə morfologiyanın səlahiyyətindədir. Morfologiyada əsas diqqət sözə və onun morfoloji quruluşuna yönəldilir, morfemi ən sadə mənalı vahid kimi, sözü isə daha mürəkkəb bir vahid kimi analiz edir. Morfologiyadan fərqli olaraq sintaksisin payı sözdən daha mürəkkəb vahidlərin, yəni sözüstü vahidlərin öyrənilməsini təşkil edir.
Morfemlərin növləri: Morfologiyada nəzərdən keçirilən əsas anlayışlardan biri dilin elementar vahidini təmsil edən morfemdir. Müasir dilçilikdə “morfem” anlayışı xeyli genişlənmişdir. Morfemlər:
Seqment morfemlər. Seqment morfemlər iki böyük sinfə ayrılırlar: 1) köklər; 2) müxtəlif affikslər.
Affiks (lat. affixum - “qoşulmuş”) deməkdir. Bu iki morfem sinfi, ilk növbədə, təbiətinə görə bir-birinə ziddir.
Affikslər özlüyündə müstəqil leksik məna daşımırlar.
Təkrar morfemlər. Morfemlərin bu özünəməxsus növü sözlər daxilində müəyyən seqmentlərin təkrarlanması və hətta bütün söz formalarının təkrarlanması kimi başa düşülür. Müəyyən dil vahidlərini səciyyələndirən müntəzəm, sistemli şəkildə tətbiq olunan təkrara reduplikasiya deyilir (lat. yenidən - təkrar , təkrarlama - ikiqat ). Nümunələr:
heca və ya samit təkrarı: woof-woof (ingiliscə), qu-qu , dinq-dinq, ha-ha-ha, və s.;
Qeyri-seqment morfemlər. Birinci növ qeyri-seqment morfemlər sıfır morfemlərdir. Bunlar formal olaraq ifadə olunmayan, lakin bu və ya digər qrammatik məzmuna malik morfemlərdir. İkinci növ qeyri-seqment morfemlər supraseqmental morfemlərdir. Bu morfemlərin ifadə forması fərdi seqmental ifadə forması ilə üst-üstə düşür.
Nitq hissələri
Son iki əsrdə nitq hissələri problemi dilçilər arasında qızğın müzakirə mövzusu olmuşdur.
Bu və ya digər nitq hissəsinin sözlərini xarakterizə edən qrammatik kateqoriyalar müxtəlif dillərdə üst-üstə düşmür və ya tam üst-üstə düşmür, lakin hər halda bu söz sinfinin ümumi qrammatik mənası ilə müəyyən edilir.
Əlbəttə ki, ən mühüm nitq hissələrinin qrammatik mənası bir çox dillər üçün ümumi olduğu halda, bu nitq hissələrinin müəyyən kateqoriyaları hər bir dil üçün spesifik olur.
Əsas nitq hissələri: isim, sifət, feil, zərf, say, əvəzlik. İsim: İsim “obyektivliyin” qrammatik mənasını ifadə edir. İsimlərin tarixi özəyi obyektlərin adlarından (nizə, daş, heyvanların, insanların, maddələrin adları və s.) formalaşmışdır. Sonra daha mücərrəd, “qeyri-maddi” mənalarla işlənmiş isimlər – zaman (gün, il) adları, mücərrədləşən hərəkət adları və hallar (qaçış, öyrənmə, böyümə), münasibətlər (əlaqə, asılılıq) və s. formalaşmışdir.
Cümlədəki isimlə başqa sözlər arasındakı əlaqəni müəyyən şəkildə əks etdirən real predmetlər, hərəkətlər və s. birincisi say kateqoriyası, ikincisi affiksasiya, təkrarlanma ilə ifadə olunur. Say kateqoriyasının məzmununu insan şüurunun və dil formalarının əks etdirdiyi kəmiyyət münasibətləri təşkil edir.
Sifət: Sifət predmetin, əşyanın keyfiyyətini, əlamətini və xüsusiyyətini ifadə edir. Sifətlərlə işarələnən əlamətlər intensivliyə görə dəyişə bilir, bunu da sifətin dərəcələri müəyyən edir.
Feil: Feil hərəkətin qrammatik mənasını ifadə edir. Feil zamanlara görə dəyişmə xüsusiyyətinə malikdir.