Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

MÖVZU 15
CÜMLƏ

Cümlə bitmiş bir fikri ifadə edən dil vahididir. Cümlənin quruluş təsnifatı aşağıdakı kimi həyata keçirilə bilər:

1. 
   bir sözlə: Yanğın! / Su! / İşıqlanır. / Möhtəşəm!
   
2. 
   analitik formalı sözlərlə: Bu atlar! / şad edəcəm!
   
3. 
   mürəkkəb söz birləşmələri ilə: Şagird dedi ki, valideynləri sabah gəlir.
   

Cümlələrin mürəkkəbliyinə görə, yəni içindəki predikativ mərkəzlərin sayına görə təsnifatları aşağıdakı kimidir:

1. 
   sadə cümlə - nisbətən dolğun məlumatı çatdırmaq, eləcə də hər hansı mətni qurmaq üçün istifadə olunan elementar vahiddir;
   
2. 
   mürəkkəb cümlə - müəyyən qrammatik qaydaya əsaslanan iki və ya daha çox sadə cümlənin birləşməsidir.
   

Sadə cümlənin qrammatik xüsusiyyətlərini sadalayaq:
a) müəyyən qrammatik qəlibə görə formalaşır;
b) predikativlik mənasına malikdir;
c) semantik quruluşa, formal xüsusiyyətlərə malikdir;
d) intonasiyaya malikdir.
Sadə cümlələr aşağıdakı kimi təsnif edilir. Birincisi, mesajdan asılı olaraq aşağıdakı cümlələrə bölünür:
a) nəqli cümlələr; b) sual cümlələr; c) nida cümlələr.
Cümlələrdə xüsusi emosional koloritin olması nida cümlələrini ayırmağa imkan verir.
İkincisi, cümlədə ifadə olunan reallığa münasibətin xarakterinə görə sadə cümlələrin növləri aşağıdakı kimi təsnif olunur:
a) təstiq cümlələr (cümlənin məzmunu real olaraq təsdiqlənir);
b) inkar cümlələr (burada cümlənin məzmunu təsdiqlənmir, inkar edilir).
Struktur-semantik modelinin qurulmasından asılı olaraq, cümlənin növbəti növləri:
a) tam cümlələr - struktur cəhətdən zəruri olan bütün üzvlərə malik olan cümlələr;
b) natamam cümlələr – bu və ya digər üzvlərin iştirak etmədiyi cümlələr.
Mürəkkəb cümlə: İki və daha artıq sadə cümlənin birləşməsindən əmələ gələn tabesiz mürəkkəb cümlələr və baş və budaq cümlədən ibarət olan tabeli mürəkkəb cümlələr olmaqla iki yerə ayrılır.
Sözdən fərqli olaraq, cümlə mürəkkəb işarə kimi götürülə bilər, yəni o, sadəcə eks­tra­linq­vistik obyekti yox, həm də situasiyanı əks etdirir. Mürəkkəb strukturla səciyyə edilən cümlənin məzmunu adətən semantik struktur və ya alt qat terminləri ilə işa­rələnir.
Beləliklə, müraciət olunan mənbələrdə cümlə məzmun və ifadə planına malik ikitərəfli dil işarəsi kimi nəzər­dən keçirilir. Denotatı predmet və ya əlamətin çıxış etdiyi söz­dən fərqli olaraq, cümlənin denotatında bütöv situasiya özünü göstərir. Cüm­lənin (söy­ləmin) məzmunu praqmatik, qrammatik və semantik aspektlərin, habelə sintaq­matik və paradiqmatik münasibətlərin olması ilə səciyyələnir.
Hazırda semantik araşdırmaların geniş vüsət aldığı dövrdə cümləyə heterogen kompo­nent­lərin məcmusu kimi şərhlərin verilməsi ayrı-ayrı dilçilər arasında ortaq fikir kimi for­ma­­laş­maqdadır. Daha geniş yayılmış ideya isə cümlənin mənasında müxtəlif növ mə­na­ların – obyektiv (reallığı modelləşdirən) və subyektiv (insanın reallığa münasi­bə­tini ifadə edən) mənaların qovuşmasına iddia edilməsidir.
Cümlənin işarəvi təbiətini inkar etmək və onun dil yox, danı­­şı­ğa aid edilməsi bu halda cümlənin mücərrəd sxem kimi deyil, dil modeli və onun mü­əy­yən leksik dolumlu və müəyyən kommunikativ səciyyəli vahid kimi danışıqda re­al­laş­masının vəhdəti kimi anlaşılması ilə bağlıdır. Linqvistik mənbələrin araşdırıl­ması göstərir ki, dil işarəsinin - sintaktik və leksik cəhətdən tərtiblənmiş struktur mo­de­lin danışıqda konkret reallaşmasını cümlə kimi qəbul edirlər. Bəzi araşdırmalarda isə hə­min vahidi işarələmək məqsədilə ikili termin - “cümlə-söyləm” terminindən is­tifa­də edilir. Cümlənin semantik aspektinin (konseptual məzmununun) araşdırl­ma­sını hə­dəf seçən bu tədqiqat işində biz “dil-norma-danışıq” trixotomiyasından (L.V.Şer­­banın konsepsiyasından) çıxış edərək, cümləni konkret leksik dolum, müəyyən mo­dal-kom­munikativ, praqmatik keyfiyyətlər əldə edərək konkret söyləmlərdə reallaşan dil, mücərrəd vahid kimi qəbul edirik.
Bəzi dilçilər söyləm-cümlədən bəhs edərkən söyləmin bitkinliyinin müəyyənləş­dirilməsində intonasiya meyarını əsas götürürlər, lakin, cümlənin struktur sxeminin müəyyənləşməsində bu meya­rın daxil edilməsi özünü tam doğrultmur. “Söyləm” termini bəzi nitq kəsiklərini yalnız qrammatik və ya fonetik baxımdan deyil, həm də bütöv kommunikativ törəmə, dil sisteminin faktlarının ötürül­məsinin tə­cəs­süm üsulu kimi nəzərdən keçirməyə imkan verir. Bu isə cümlə sintaksisi çərçi­vəsinə heç cür sığışmır.
Cümlənin dil vahidi kimi məzmununun xüsusiliyi onun dildənkənar gerçəkliyin bütöv situasiyasını əks etdirmək qabiliyyətindən irəli gəlir. Strukturalist-des­krip­tivist­lərin cümləyə verdikləri şərh cümlənin müstəqil linqvistik forma, hər hansı bir qram­matik konstruksiya vasitəsilə daha böyük qrammatik formanın tər­kibinə daxil olmaması kimi başa düşülür.