Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

Elektron resurslar:

26. 
    Ohood Al-Nakeeb / Language and Ideology: Linguistic and Philosophical Perspectives. – 2018 www.academia.edu
    
27. 
    Yurdanova V.N., Tkacheva N.A. / Philosophy of Ancient Linguistic Concept / www.rusnauka.com
    

ƏLAVƏ
DİLÇİLİKDƏ İŞLƏNƏN ƏSAS TERMİNLƏR VƏ ONLARIN İZAHI

Aqqlütinasiya (lat. agglutination - yapışdırmaq)

• 
  birmənalı standart olan söz və sözforma əmələ gətirmə üsulu.
  

Aksentologiya (lat. vurğu - stress) – dildəki vurğu hadisələri haqda elm.
Allomorf (allomorf) (yun. allos - fərqli, morphe - forma).
Antonimiya əks mənalı leksik vahidlərin semantik əlaqələrinin bir növü.
Antonimlər – bir-birinə əks mənalı sözlər.
Antroponimiya (qr. antroplar - insan) - dilçiliyin antroponimləri öyrənən bölməsi - şəxsi adlar, soyadlar, ümumi adlar, ləqəblər və təxəllüslər və s.
Areal dilçilik (lat. area - ərazi, məkan) - linqvistik hadisələrin məkan miqyasında yayılması və dillərarası (dialektlərarası) qarşılıqlı əlaqə.
Artikulyasiya (lat. articulation, articulo sözündən - tələffüz edirəm) - səslərin formalaşmasında tələffüz orqanlarının işinin məcmusu.
Arxaizmlər (yunanca archaios - qədim) aktiv istifadədən çıxmış, lakin passiv lüğətdə qorunub saxlanılan sözlərdir.
Assimilyasiya (lat. assimilyasiya - assimilyasiya) söz və ya nitq axınında səslərin bir-birinə artikulyar bənzədilməsi.
Affiks (lat. affixus - əlavə olunur) morfoloji törəmə prosesində sözün kökünə bağlanan, qrammatik və ya sözyaradıcı məqsədlər üçün xidmət edən dilin minimum elementi.
Velarizasiya (lat. velum - pərdə) əlavə artikulyasiyadır, bunun nəticəsində dilin arxa hissəsi yumşaq damağa yaxınlaşır.
Söz - şifahi ünsiyyət vahididir.
Verb (lat. verbum ) hərəkətin qrammatik mənasını ifadə edən və ilk növbədə predikat funksiyasını yerinə yetirən nitq hissəsidir.
Saitlər - akustik və funksional xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən nitq səsləri sinfidir.
Qrammatik kateqoriya- homojen mənaları olan qrammatik formaların əks cərgələri sistemidir .
Qrammatik vahidlər - söz, söz forması, sintaktik konstruksiya (ifadə, sadə cümlə, mürəkkəb cümlə), habelə qrammatik mənaları ifadə edən vasitələr: köməkçi morfemlər (affikslər) və onların birləşmələri, köməkçi sözlər (ön sözlər, bağlayıcılar) və s.
Qrammatik məna bir sıra sözlərə, söz formalarına, cümləyə xas olan ümumiləşdirilmiş linqvistik mənadır.
Qrafika (qr. qrafika, qrafo - yazı, rəsm, çəkmək) - müəyyən yazının təsvir vasitələrinin toplusu, o cümlədən qrafemlər, durğu işarələri, vurğu işarələri və s.; fonemik yazıda qrafemlərlə fonemlər arasında işarə;
Denotatum (lat. denotatum - işarələnmiş) - təyin edilmiş, işarələnmiş obyekt.
Derivasiya (lat. derivatio - törəmə; əmələ gəlmə) bəzi dil vahidlərinin (törəmələrinin) yaradılması prosesidir.
Diakritiklər (diacritics; yunanca diakritikos - fərqləndirməyə xidmət edən ) - əsasən əlifbada istifadə olunan müxtəlif alt yazı və xəttdaxili işarələr.
dialekt (qr. dialektos – fərqli danışiq) – fərqli regionlarda və sosial qruplar arasında işlənən dil variativləri.
Dialektologiya (yunanca "ləhcə" + loqolar - söz) – dilçilikdə fərqli dialektləri araşdıran bölmə.
diaxroniya (qr. dia - vasitəsilə, xronos - vaxt) - tarixi inkişaf dönəmində dil sistemlərinin tədqiqatı.
Dissimilyasiya - (latınca dissimilatio - oxşarlıq) səslərdə kombinator dəyişikliklərin növlərindən biridir: söz daxilində iki və ya daha çox eyni və ya oxşar səsin artikulyasiyasının fərqliliyi, onların ümumi fonetik xüsusiyyətlərini itirməsi.
Diftong - (qr. diftonqolar - diftong) - mürəkkəb sait, _ iki elementdən ibarət sait səs.
Jarqon - (Fransızca jargon) — insanları peşəsinə, cəmiyyətdəki mövqeyinə görə birləşdirən və əsasən şifahi nitqdə sosial qruplar tərəfindən istifadə olunan nitq növüdür.
İnversiya - (lat. inversiya - çevirmə, dəyişdirmə) -
1) geniş mənada: cümlə üzvlərinin sırasının pozulması; 2) dar mənada: sintaktik əlaqələrin dəyişməsi.
İntonasiya - melodiya, ritm, nitq tempi və tələffüz tembri kimi komponentlərin bir-biri ilə əlaqəli vəhdətidir;
Məsdər - (lat. infinitivus - qeyri-müəyyən) - cümlənin əsas üzvlərinin mövqelərində predikativ məna daşıyan sözlər.
kiril - qədim slavyan əlifbası;
konsonantizm (lat. samit səslər , consonantis - samit) - bir dildə, dialektdə, qrupda samitlər sistemidir.
Kök - sözün real, leksik mənasının daşıyıcısı, onun morfoloji törəmə proseslərində dəyişməz qalan mərkəzi hissəsidir; sözün özünə məxsusluğu fikrini ifadə edir; leksema anlayışı ilə əlaqələndirilir;
Labializasiya (lat. labialis - labial) - dodaqların yuvarlaqlaşdırılması ilə müşayiət olunan nitq səslərinin artikulyasiyası (həm sait, həm də samitlər).
Leksema (yun. lexis - söz, ifadə) - dilin özünəməxsus qrammatik formalarının və onları ifadə edən fleksiyaların, habelə mümkün spesifik semantik variantlarının məcmusunda onun lüğət tərkibinin vahidi hesab edilən söz; dilin mücərrəd ikitərəfli vahidi.
Lüğət - dilin söz yığını, onun lüğəti tərkibi.
Leksikoqrafiya (yunanca lexikos - söz və qrafo - yazıram) - dilçiliyin lüğət tərtibatı və nəzəriyyəsi ilə məşğul olan bölməsidir.
Leksikologiya - (qr. leksiklər – sözlər və loqolar - tədris ) dilçiliyin lüğət tərkibini öyrənən bir sahəsidir.
Metafora - (qr. metafora - köçürmə) - başqa bir sinifə daxil olan bir obyekti xarakterizə etmək və ya adlandırmaq üçün bənzər bir obyekt adının işlənməsi.
Morf - (qr. morfe - forma) – dilin kiçik vahidi. (yunanca morphe - forma) dilin əsas vahidlərindən biridir və çox vaxt dildə minimum işarə kimi müəyyən edilir.
Dillərin morfoloji təsnifatı - dillərin morfoloji səviyyədə həyata keçirilən təsnifatıdır .
Neologizmlər – dildə işlənən yeni sözlərdir.
Onomastika – dilçilikdə xüsusi adları öyrənən bir sahədir.
Orfoepiya - bir dilin səs tərtibatının vahidliyinin qorunub saxlanılmasını təmin edən tələffüz normalarının məcmusu; dilçiliyin tələffüz normalarını öyrənən bölməsi.
Palatalizasiya - dilin arxa və orta hissəsinin sərt damaq tərəfə qalxması ilə müşayiət olunan lingual artikulyasiyadır.
Yazı - nitq məlumatını məsafəyə ötürmək və təsviri (qrafik) elementlərdən istifadə etməyə imkan verən işarə sistemidir.
Mövzu - xəbərin aid olduğu obyekti göstərən cümlənin iki əsas üzvündən biridir .
Çox mənalılıq (polisemiya) - iki və ya bir neçə mənaya malik sözlər.
Predikativlik - cümlənin funksional xüsusiyyətlərini müəyyən edən sintaktik kateqoriyadır.
Cümlə - sintaksisin əsas qrammatik kateqoriyalarından biridir.
Tətbiq olunub dilçilik - istiqamət in dilçilik, istifadəsi ilə bağlı praktiki məsələlərin həlli üsullarının işlənib hazırlanması ilə məşğul olur dil.
Prosodiya (prosodiya) - 1) nitq seqmentlərinin bütün səviyyələrində (heca, söz, söz, söz, sintaqma, fraza, mətn) reallaşan fonetik vasitələrin sistemi. 2) nitqin həm qavrayış səviyyəsində, həm də fiziki səviyyəsində fonetik xüsusiyyətlərinin ümumi adı.
Reduksiya - səsin intensivliyinin azalması nəticəsində yaranan artikulyasiya və akustik xüsusiyyətlərin dəyişməsidirə.
Semantika - 1) dil və ya onun hər hansı vahidləri (söz, sözün qrammatik forması, cümlə) tərəfindən ötürülən bütün məzmun, məlumat; 2) dilçiliyin bu məzmunu, məlumatı öyrənən bölməsi; 3) semiotikanın əsas bölmələrindən biri.
Semasiologiya – dilçiliyin ayrı-ayrı obyektlərini və hadisələrini adlandırmaq, təyin etmək üçün istifadə olunan söz və ifadələrin mənaları ilə məşğul olan bir bölməsidir.
Dillərin tipoloji təsnifatı – dilin ən vacib xüsusiyyətlərinə əsaslanan və genetik əlaqədən asılı olmayan dillərin oxşarlıqlarını və fərqliliklərini müəyyən etməyə yönəlmiş linqvistik tədqiqatlardır.
Toponimiya - coğrafi adlar (toponimlər), onların məna və mənşəyi, quruluşu, inkişafını öyrənən sahə.
Transkripsiya – Səslərin oxunuşunu göstərən işarələr.
Transliterasiya - bir qrafik sistemindən istifadə etməklə yazılan mətnlərin və ayrı-ayrı sözlərin digər qrafik sistem vasitəsilə hərf-hərf ötürülməsidir.
Fonem – bir dildə bir sözü digər sözdən fərqləndirməyi bacaran səs.
Fonetika- dilçiliyin bir dil daxilində danışıq səslərini öyrənən sahəsidir .
Frazeologizm - formaca sözlərin ümumi qanunlarına uyğun olmayan, lakin nitqdə onların semantik cəhətdən əlaqəli birləşmələrinin ümumi adıdır. Frazeologiya dilin frazeoloji tərkibini öyrənən dilçiliyin bir sahəsidir.
Nitq hissələri – dildəki sintaktik, morfoloji və semantik xüsusiyyətlərinin ümumiliyinə görə fərqlənən söz qrupları.