Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 4. Vəsiyyətnamələrin ləğvi və ya
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tövsiyə olunan əlavə ədəbiyyat
- XV FƏSİL VƏRƏSƏSİZ ƏMLAK ÜZRƏ VƏRƏSƏLİK § 1. Vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəliyin anlayışı, subyekti, obyekti və əsas cəhətləri
- İkincisi
- Dövlət vərəsəlik
- Vəsiyyətnamədə nəzərdə tutulan leqat və həvalətetmə öz qüvvəsini saxlayır.
- Т.И., Крашенинников П.В.
- XVI FƏSİL MİRASIN QƏBUL EDİLMƏSİ VƏ ONDAN İMTİNA OLUNMASI
|
§ 4. Vəsiyyətnamələrin ləğvi və ya
dəyişdirilməsi, qüvvədən düşməsi Vəsiyyətnamə şəxsin ölüm hadisəsi olacağı halda öz əmlakı barəsində qanunla müəyyən edilmiş qaydada verdiyi sərəncamdır. Bu sərəncam vəsiyyət edən şəx sin sağlığında vərəsələr üçün hər hansı bir hüquq ya ratmır və onların üzərinə heç bir vəzifə qoymur. Vəsiyyətnamənin hüquqi nəti cəsi (hüquq və vəzifələr) onun təsdiq (tərtib) edildiyi gündən deyil, vəsiyyət edənin ölümündən sonra əmələ gəlir3. Vəsiyyətnamə yalnız bircə tərəfin - və siyyət edənin iradəsini ifadə etdiyinə görə birtərəfli akt hesab edilir. Belə ki, vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə əks edilən iradə ifadəsi birtərəfli xarakterə malik olur. Ona görə də vəsiyyət edən şəxs istənilən vaxt onu tamamilə və ya qismən ləğv edə və ya dəyişdirə bilər. Vəsiyyətnam ənin ləğv edilm əsi və dəyişdirilm əsi vəsiyyət edən şəxsin hüququdur. Bu hüququ yalnız vəsiyyət edənin özü həyata keçirə bilər. Vəsiyyətnamənin ləğv edilməsi onun vəsiyyət edən tərəfindən geri götürül məsi deməkdir. Bunun nəticəsində vəsiyyətnamənin hüquqi qüvvəsinə xitam verilir. Vəsiyyət edənin vəsiyyətnaməni ləğv etmə imkanı Azərbaycan Res publikasının vərəsəlik hüququnun vəsiyyətnamənin geri götürülməsi prinsipi ilə bağlıdır. Bu prinsip isə vəsiyyət edənin iradə ifadəsinin bir qayda olaraq, birtərəfli xarakter daşımasına və geri götürülmək xüsusiyyətinə malik olmasına əsaslanır. Həmin prinsipə görə, vəsiyyət edən nə vaxta kimi sağdır, o, vəsiy yətnaməni istənilən vaxt geri götürə bilər. Vəsiyyətnam ənin ləğv edilm əsi dedikdə, vəsiyyət edən tərəfindən və siyyətnam ənin geri götürülm əsi və bunun nəticəsində onun hüquqi qüv vəsinə xita m ve rilm ə si başa düşülür. Mülki qanunvericilikdə və sivilistika elmində (doktrinasında) vəsiyyətnamə- 1 Гражданское и торговое право капиталистических государств, с. 283. 2
Русское гражданское право. М ., 2002, с. 559. 3 Azərbaycan Respublikası A li M əhkəm əsi Plenumunun « M ə hkəm ələr tərəfindən vərəsəlik qanun unun tətb iq edilm ə sinin bəzi m əsələləri haqqında» 28 sentyabr 1979-cu il ta rixli 5 saylı qərarının 4-cü bəndi / / Azərbaycan Respublikası A li M əhkəm əsi Plenumunun qərarlar nıəcmuəsu (1961-1997-ci il). Bakı. 1998, s. 101. Vəsiyyətnamənin ləğvi və ya dəyişdirilm əsi 623
nin bir neçə üsulla (yolla) ləğv edilməsi göstərilir. Yeni və siyyətnam ənin tə r tib edilm əsi bu üsullardan birincisidir (MM-in 1220-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Bu üsul özü iki yolla həyata keçirilir: birbaşa yolla; dolayısı yolla. Birbaşa yolun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, vəsiyyət edən yeni vəsiyyət namə tərtib edir və orada özünün əvvəl tərtib etdiyi vəsiyyətnamənin ləğv edil məsini düzünə göstərir və yeni vərəsə təyin edir. Başqa sözlə desək, vəsiyyət edən sonradan tərtib etdiyi vəsiyyətnamədə birbaşa göstərir ki, o, əvvəl tərtib edilən vəsiyyətnaməni (və ya vəsiyyətnamələri) ləğv edir və yeni vərəsə təyin edir. Bu halda yeni vəsiyyətnamə əvvəlki vəsiyyətnamənin hüquqi qüvvəsinə xitam verilməsinə səbəb olur. Amma yeni (sonradan tərtib edilmiş) vəsiyyət namə özündə təzə vəsiyyət sərəncamı ifadə etməlidir. Əgər vəsiyyət edən yal nız əvvəlki vəsiyyətnamənin ləğvini yazılı surətdə bəyan edərsə, bu bəyanata vəsiyyətnamə kimi baxmaq olmaz. Ona görə ki, həmin bəyanatda vəsiyyətna mənin labüd (məcburi) əlamətləri, hər şeydən əvvəl, vərəsə teyin etmək əla məti yoxdur1. Dolayısı yol belə bir qaydaya əsaslanır ki, bu qaydaya görə, vəsiyyət edən tərəfindən müxtəlif vaxtlarda tərtib olunan və eyni bir məsələyə toxunan iki və ya bir neçə vəsiyyətnamədən tərtib olunma tarixinə (müddətinə) görə sonrakı vəsiyyətnamə (sonradan tərtib edilmiş vəsiyyətnamə) hüquqi qüvvəyə və əhə miyyətə malik olur2. Məsələn, ata 10 dekabr 2004-cü ildə yaşayış evini öz qonşusuna vəsiyyət edir. Bir ildən sonra 12 dekabr 2005-ci ii tarixində o, hə min yaşayış evinin kənd sakininə vəsiyyət edilməsi barədə yeni vəsiyyətnamə yazır. Bu vəsiyyətnamə əvvəlki vəsiyyətnaməni ləğv edir. Bununla bərabər, ayrı-ayrı vaxtlarda müxtəlif iki və ya bir neçə vəsiyyətna mə tərtib edilə bilər. Bu vəsiyyətnamələrdən hər biri m üxtəlif məsələlərə həsr edilə bilər. Məsələn, vəsiyyət edənin əvvəl tərtib etdiyi vəsiyyətnamə yaşayış evinin, sonradan tərtib etdiyi vəsiyyətnamə isə minik avtomobilinin hüquqi tale yini müəyyən edir. Bu halda sonradan tərtib edilmiş vəsiyyətnamə əvvəl tərtib olunmuş vəsiyyətnamənin ləğv edilməsinə səbəb olmur. Onlardan hər biri m üx tə lif predm etlərə m alik olduğuna görə m üstəqil surətdə qüvvədə qalır. Müxtəlif vaxtlarda bir-birinin ardınca eyni bir şəxs tərəfindən bir neçə və siyyət tərtib edildikdə, həmin vəsiyyətnamələri diqqətlə qarşılaşdırmaq, tutuş durmaq və müqayisə etmək lazımdır. Bu halda gərəkdir ki, məsələyə belə bir ümumi prinsip əsasında yanaşılsın: vəsiyyət edənin həqiqi və qəti iradəsi son radan, yəni sonrakı tarixlə tərtib edilmiş vəsiyyətnamədə ifadə olunur. Elə hallar olur ki, eyni bir şəxs bir neçə vəsiyyətnamə tərtib edir. Söhbət həm ev vəsiyyətnaməsinin, həm xüsusi formalı vəsiyyətnamənin (məsələn, gəmi, xəstəxana, hərbi və s. vəsiyyətnamələrin), həm də notariat vəsiyyətna məsinin tərtibindən gedir. Bu halda tərtib olunma tarixinə görə axırıncı (sonra kı) olan vəsiyyətnamə yox, notariat vəsiyyətnaməsi qüvvədə olur. Ona görə ki, Azərbaycan R espublikasının vərə sə lik hüququ n o ta ria t və siyyə tn am ə si nə ü stü nlük v e rir (MM-in 1223-cü maddəsinin 1-ci bəndi). 2 624
Антимонов Б.С., Граве K.A. Советское наследственное право. M ., 1955, с. 182. Иоффе О.С. Советское гражданское право. К ур с лекций. Часть 3. Л ., 1965, с .3 12. Xüsusi formalı vəsiyyətnamələr də göstərilən üsulla ləğv edilə bilər. Belə ki, hərbi vəsiyyətnamə yeni hərbi vəsiyyətnamə ilə, konsul vəsiyyətnaməsi yeni konsul vəsiyyətnaməsi ilə, gəmi vəsiyyətnaməsi yeni gəmi vəsiyyətnaməsi ilə və s. ləğv edilə bilər. X üsusi vəsiyyətnam ənin hər hansı b ir növünün onun başqa növü ilə ləğv edilm əsi müm kündür. Ona görə ki, həmin növlər nota riat vəsiyyətnamələrinə bərabər tutulur. Məsələn, hərbi vəsiyyətnamələrin nə inki hərbi vəsiyyətnamələrlə, habelə konsul, gəmi və s. vəsiyyətnamələrlə, o cümlədən notariat vəsiyyətnamələri ilə ləğv olunması mümkündür. Notariat vəsiyyətnamələrinin xüsusi formalı vəsiyyətnamələrlə ləğv edilməsinə gəldik də, qeyd etmək lazımdır ki, sovet mülki hüquq elmi bunun mümkün olmasını göstərirdi'. Məsələn, notariat vəsiyyətnamələri xəstəxana, gəmi, hərbi vəsiy yətnamələrlə, ümumiyyətlə, istənilən xüsusi vəsiyyətnamə növü ilə dəyişdirilə bilərdi. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ bu qaydanın əksi olan norma nəzərdə tutur: notariat vəsiyyətnam əsi başqa form alı vəsiyyətnamə ilə ləğv edilə bilm əz (MM-in 1223-cü maddəsinin 2-ci bəndi)* 2. V ə siyyətnam ənin ləğv edilm əsinin ikinci üsulu (yolu) notariat orqanı na ərizə verm əkdən ib a rə td ir (MM-in 1220-ci maddəsinin 2-ci bəndi). Bu, vəsiyyətnamənin ləğv edilməsinin birbaşa üsuludur3. Göstərilən üsula görə vəsiyyət edən notariat kontoruna xüsusi ərizə verir. Ərizədə o, göstərir ki, əv vəl tərtib olunan vəsiyyətnamə ləğv edilir və yeni vəsiyyətnamə ilə əvəz edil mir. Bu halda həmin şəxs öldükdən sonra qanun üzrə vərəsəlik yaranır, yəni vərəsəliyə qanun üzrə vərəsələr çağırırlar. Özü də dərhal qeyd etməliyik ki, bu üsulla notariat vəsiyyətnamələri ləğv edilir. Vəsiyyətnam ənin bütün nüsxələrinin vəsiyyət edən tərəfindən məhv edilm əsi vəsiyyətnamənin ləğv edilməsinin üçüncü üsuludur (MM-in 1220-ci maddəsinin 3-cü bəndi). Söhbət fiziki cəhətdən məhv edilmədən gedir. Fiziki cəhətdən məhv edilmənin yolları isə müxtəlifdir: vəsiyyətnamənin nüsxələrini yandırmaq; vəsiyyətnamənin nüsxələrini cırıb atmaq; vəsiyyətnamənin nüsxələ rini xətləyib oxunmaz hala salmaq; vəsiyyətnamənin nüsxələrini ştrixləmək və s. Vəsiyyətnamənin bir və ya bir neçə nüsxəsinin yox, yalnız bütün nüsxələri nin məhv edilməsi onun ləğvinə səbəb ola bilər. Məsələ burasındadır ki, nota riat vəsiyyətnamələri tərtib edilən zaman vəsiyyət edəndə vəsiyyətnamənin ancaq surəti qalır, onun əsli isə notariat kontorunda saxlanılır. Saxlanm aq üçün notariusda rəsmən depozitə qoyulm uş vəsiyyətna m əni depozitdən götürm ə vəsiyyətnamənin ləğv edilməsinin üsullarından bi ridir. Bu üsulu Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ birbaşa konkret normada nəzərdə tutmur. Lakin MM-in 1187-ci maddəsini təhlil etsək bu üsul la vəsiyyətnamənin ləğv edilməsinin mümkünlüyünü müəyyənləşdirə bilərik. '
Очерки советского наследственного права. M ., 1953. с.148; Антимонов Б. С.. Граве К.А. Советское наследственное право. М ., 1955, с. 184; Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Киш инев. 1973, с.257. 2 Yaponiya və rə səlik hüququna görə, d övlət aktı formasında tərtib edilən vəsiyyətnamə əllə yazılan vəsiyyətnam ə ilə və ya xüsusi formalı vəsiyyətnamə ilə ləğv edilə b ilə r
Гражданское право Японии. Книга 2. М ., 1983, с.ЗОб). 3
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 312. 625
Amma həmin üsulu bəzi xarici ölkələrin vərəsəlik hüququ tanıyır.' Məsələn, Almaniya Mülki Qanunnaməsinə görə, əgər notariat vəsiyyətnaməsi saxlanıl dığı idarədən götürülüb (alınıb) vəsiyyət edənə qaytarılarsa, vəsiyyətnamə ləğv edilir. Vəsiyyət edən həm də istənilən vaxt ə w ə l tərtib etdiyi vəsiyyətnaməni də yişdirə bilər. Onun bildiyimiz kimi, ə w ə l tərtib etdiyi vəsiyyətnaməni tam ləğv etmək hüququ vardır. Bu hüquqdan istifadə edərək o, vəsiyyətnaməni tam ləğv edə bilər. Buna vəsiyyətnam ənin tam ləğv e d ilm əsi deyilir. Bununla belə, vəsiyyətnaməni vəsiyyət edən qismən də ləğv edə bilər. Belə ki, vəsiy yət edənin əvvəl tərtib etdiyi vəsiyyətnaməni tam, bütövlükdə yox, həmin və siyyətnamədə ifadə olunan ayrı-ayrı vəsiyyət sərəncamlarını ləğv edir. Belə halda vəsiyyətnamənin mahiyyəti dəyişmir. Dəyişən ancaq ayrı-ayrı vəsiyyət sərəncamları olur2. Bununla o, əvvəl tərtib etdiyi vəsiyyətnamənin yalnız mü əyyən hissəsini dəyişdirir, yəni həmin vəsiyyətnaməni qismən ləğv edir. Buna vəsiyyətnam ənin qism ən ləğv olunm ası deyilir. V əsiyyət edənin əvvəl tə rtib e tdiyi və siyyə tn am ə n i q ism ən ləğv etm ə sinə, yəni həmin vəsiyyətnam ədə ifadə olunan ayrı-ayrı v ə s iy y ə t sərən camlarını ləğv etm əsinə vəsiyyətnam ənin d ə y iş d irilm ə s i d e yilir. Vəsiyyətnamə əsasən iki üsulla dəyişdirilir. Yeni və siyyə tn a m ə tə rtib et mək bu üsullardan biridir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ mü əyyən edir ki, vəsiyyətnamə yeni vəsiyyətnamə tərtib etmək yolu ilə dəyişdiri lə bilər (MM-in 1220-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Yeni vəsiyyətnamədə vəsiyyət edən göstərir ki, o, ə w ə l tərtib etdiyi vəsiy yətnamədə hansı dəyişiklik edir. Ə w əl tərtib edilmiş vəsiyyətnamə o halda də yişilmiş sayılır ki, sonradan tərtib edilmiş yeni vəsiyyətnamədə əvvəl tərtib edilmiş vəsiyyətnamədə nəzərdə tutulan ayrı-ayrı vəsiyyət sərəncamlarını ləğv edən və ya dəyişdirən yeni vəsiyyət sərəncamı olsun. Əvvəl tərtib olun muş vəsiyyətnaməni ləğv etməyən bir neçə vəsiyyətnamə olduqda, həmin və siyyətnamələrin mətnini diqqətlə tutuşdurmaq və müqayisə etmək lazımdır. Bəzən vəsiyyət edən ə w ə l tərtib etdiyi vəsiyyətnamədə hansı dəyişiklik et məsini yeni vəsiyyətnamədə xüsusi olaraq göstərmir. Bu halda ə w ə l tərtib olunmuş vəsiyyətnamə sonradan tərtib edilən (yeni) vəsiyyətnaməyə zidd ol mayan hissəsi həddində öz qüwəsini saxlayır, zidd olan hissəsi isə ləğv edilir və beləliklə, əvvəlki vəsiyyətnamə dəyişilir. Başqa sözlə desək, əvvəlki və ye ni vəsiyyətnamə, əgər bir-birinə zidd olmayan sərəncamlar nəzərdə tutarsa, onda onların hər ikisi də eyni vaxtda qüw əyə malik olur. Əgər sonradan tərtib edilən yeni vəsiyyətnamə əvvəlki vəsiyyətnaməni ta mamilə yox, yalnız onun həm in vəsiyyətnam əyə zid d olan h is s ə s in i ləğv edərsə, bu, o d em əkdir ki, əvvəlki vəsiyyətnam ədə d ə y iş ik lik e d ilm işd ir. Bəzən sonradan tərtib edilən yeni vəsiyyətnamədə nəzərdə tutulan ayrı-ay rı vəsiyyət sərəncamları əvvəlki vəsiyyətnamədə ifadə olunan bəzi vəsiyyət sərəncamları ilə ziddiyyət təşkil edə bilər. Bu halda əvvəlki vəsiyyətnamənin 1 1 Гражданское и торговое право капиталистических государств. У ч е б н и к. Часть 2 / Отв. ред. Р.Л.Нарышкина. М ., 1984, с. 289. Г
Наследственное право. Учебное пособие. М ., 2003, с. 44. 626
yox, yeni vəsiyyətnamənin müəyyənləşdirdiyi vəsiyyət sərəncamı qüvvədə olur və əvvəlki vəsiyyətnamə dəyişilmiş hesab edilir'. Vəsiyyətnamənin dəyişdirilməsi m üxtəlif form alarda ifadə oluna bilər* 2. Vərəsələrin da irə sin i dəyişm ək (onların sırasını artırmaq və ya azaltmaq) bu formalardan biridir. Məsələn, vətəndaş əmlakını beş nəfər qohumuna vəsiyyət edir. O, sonradan vəsiyyətnamə tərtib edərək vərəsələrin sayını üç nəfərə kimi azaldır. Vərəsələrə çatası m iras paylarını dəyişmək (bu payları artırmaq və ya azaltmaq) vəsiyyətnamənin dəyişdirilməsinin formalarından biridir. Söhbət mi ras qoyana (vəsiyyət edənə) məxsus olan hüquq və vəzifələrin vərəsələr ara sında başqa qaydada (əvvəlki vəsiyyətnamədə nəzərdə tutulandan fərqli qay dada) bölüşdürülməsindən gedir. Məsələn, vətəndaş əvvəl tərtib etdiyi vəsiy yətnamədə göstərir ki, yaşayış evi onun qardaşına, minik avtomobili əmisinə verilsin. Sonradan tərtib etdiyi yeni vəsiyyətnamədə vətəndaş göstərir ki, ya şayış evi onun əmisinə, minik avtomobili isə qardaşına verilsin. N otariat orqanına ərizə verm əyi mülki qanunvericilikdə və sivilistika el mində (doktrinasında) vəsiyyətnamənin dəyişdirilməsinin ikinci üsulu hesab edirlər3 4 . Bu üsula görə vəsiyyət edən notariat orqanına (kontoruna) xüsusi əri zə yazaraq göstərir ki, o, tərtib etdiyi əvvəlki vəsiyyətnamənin müvafiq hissə sini dəyişdirir. Məsələn, ərizədə vəsiyyət edən vərəsələr sırasından hər hansı şəxsin çıxarılmasını göstərir və ya vərəsələrə çatası miras paylarının dəyişdiril məsini xahiş edir. Xüsusi formalı vəsiyyətnamələr dəyişdirilərkən ərizə həmin vəsiyyətnamə ləri təsdiq etmiş vəzifəli şəxslərə (notariusa bərabər tutulan şəxslərə) verilir'. Məsələn, hərbi vəsiyyətnaməni dəyişdirmək üçün həmin vəsiyyətnaməni təs diq edən hərbi hissə komandirinə ərizə verilə bilər. Xəstəxana vəsiyyətnamə sini dəyişdirmək üçün ərizə məlum məsələdir ki, xəstəxananın baş həkiminə verilir və s. Xüsusi formalı vəsiyyətnamələr notariat orqanına ərizə verməklə də dəyişdirilə bilər5. Hüquq ədəbiyyatında göstərilir ki, xüsusi vəsiyyətnam ənin müəyyən nö Bu qayda A lm a n iya və rə səlik hüququnda birbaşa nəzərdə tutulmuşdur: əgər sonradan tərtib e dilm iş və siyyətn am ən in qaydaları ə v v ə lk i vəsiyyətnam ənin qaydaları ilə ziddiyyət təşkil edərsə, ə v v ə lk i və siyyətnam ənin qaydaları lə ğv edilmiş sayılır (A lm aniya M ü lk i Qanunnaməsi, § 2258). 2 B u barədə bax: Советское гражданское право. У чебник. Том 2 / Под рсд.
М ., 1980, с.49б. 3 Советское гражданское право. У чебник. Том 2 / Пол ред.
М., 1976, s.504; O .S .İo ffc bunun əksi olan mövqedə durur. O, göstərir k i, vəsiyyətnamənin dəyişdirilm əsi notariat kon toruna ə rizə verm ək yo lu ilə həyata ke çirilə b ilm əz (Иоффе O.C. Советское гражданское право. К ур с лекций. Часть 3. Л ., 1965, с.312). Respublika Notariat idarəsi də belə hesab edir ki, göstərilən üsulla və siyyətnam əni dəyişd irm ək olm az. Azərbaycan Respublikasının «Notariat haqqında» qanunun 4 8 -ci maddəsinə görə notariusa vəsiyyətnam ənin dəyişdirilm əsi barədə ərizə verilə b ilə r (AR Q K . III xüsusi buraxılış, s. 312; «Azərbaycan Respublikasında notariat hərəkətlərinin aparılması qaydaları haqgmda təlim at»ın 74-cü bəndi / / Notariat haqqında sənədlər toplusu. Bakı. 2002, s. 220).
« N ota ria t qaydasında təsdiq edilm iş sənədlərə bərabər tutulan sənədlərin m üvafiq və zifəli şəxslər tərəfin d ən təsdiq edilm əsi qaydası»nın 14-cü və 15-ci bəndləri // Notariat haqqında sənədlər toplusu. B akı, 2002, s. 57. Respublika Notariat İdarəsi bunun əksi olan mövqedə durur. 5 G östə rilən qaydaların 14-cü bəndi. 627
vü həm həmin növdən olan yeni vəsiyyətnam ə ilə, həm də başqa növdən olan yeni vəsiyyətnam ə ilə d ə yişd irilə b ilə r1. Məsələn, hərbi vəsiyyətnamə həm hərbi vəsiyyətnamə ilə, həm konsul vəsiyyətnaməsi ilə, həm gəmi vəsiy yətnaməsi ilə və s., həm də notariat vəsiyyətnaməsi ilə dəyişdirilə bilər. Notariat vəsiyyətnam əsi yalnız notariat vəsiyyətnam əsi ilə dəyişdirilə bilər. Bu forma vəsiyyətnamələrin xüsusi formalı vəsiyyətnamə ilə dəyişdirilmə si qeyri-mümkündür. Ona görə ki, Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüqu qu birbaşa müəyyən edir: notariat vəsiyyətnaməsi başqa formalı vəsiyyətnamə ilə ləğv edilə bilməz (MM-in 1223-cü maddəsinin 2-ci bəndi)2. Vəsiyyətnamənin dəyişdirilməsi vəsiyyətnamənin qismən ləğv edilməsi demək olduğuna görə bu hüquqi göstəriş vəsiyyətnamənin dəyişdirilməsi halına da aiddir.
Халфина P.O. Право наследования в СССР. M., 1951; Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. М., 1953 (гл. IV); Антимонов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. М., 1955 (гл. V); Гордон М.В. Наследование по закону и по завещанию. М., 1967 (раздел 111); Рясенцев В.А. Наследование по закону и по завещанию в СССР. М., 1972; Бондарев Н.И., И льи н а Г.Н., Ш им илевич С.Я. Удостоверение и исполне ние завещаний. М., 1965; Гордон М.В. Особые формы завещания по новым гражданским кодексам //Правоведение. 1965. №3; Грибанов В.П. Границы свободы завещания вкладов // Советское госу дарство и право. 1968, №3; Дроников В.К. Наследование по завещанию в советском праве. Киев 1957; Никитине П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973 (глава III); Эйдинова Э.Б. Наследование по закону и завещанию. М., 1984 (раздел IV); С алом атова Т.В. Наследование по завещанию и по закону М., 2002 (глава 1
§ 3
Зайцева Т.И., Крашенинников П.В. Наследственное право. М., 2003 (глава 3); Барщ евский М.Ю . Наследственное право. М., 1996; Власов Ю .Н ., Калинин В.В. Наследственное право в РФ. М., 2002; Толстой Ю .К. Наследственное право. М., 1999; П летнев М .Ю . Нотариат. Учебное пособие. М., 2003 (гл. 6); Класов Ю Л ., Калинин В.В. Нотариат (курс лекций). М., 2002 (лекция 22); Гомола А.И. Нотариат. Учебное пособие. М., 2003 (тема 9). Полтовская Н., Кузнецов В. Нсггариат (курс лекций). М., 2002 (лекция 11); Корнеева И .Л. Наследственное право. Учебное пособие. М., 2003 (тема 5). 1
Советское наследственное право. M ., 1955, с. 184. Sovet dövrünün m ü lk i q an u n ve riciliyi bu cü r hüquqi göstəriş ifadə e tm ird i. M ə h z bu səbəbdən sovet hüquq ə dəbiyyatı sə hifə lə rin də g ö stə rilird i k i, notariat və siyyətn am əsi istə nilən növ vəsiyyətnam ə ilə əvəz edilə b ilə r (Антимонов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. М., 1955, с. 184). 628
XV FƏSİL VƏRƏSƏSİZ ƏMLAK ÜZRƏ VƏRƏSƏLİK § 1. Vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəliyin anlayışı, subyekti, obyekti və əsas cəhətləri Vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəliyin anlayışı
Bəzən mirası vərəsəlik qaydasında qəbul etmək hüqu qu olan fiziki şəxslər olmur. Bu cür hüquqa malik olan hüquqi şəxsləri də tapmaq qeyri mümkün olur. Mirası vərəsəlik qaydasında qəbul etmək hüququndan hər hansı bələdiyyə də istifadə edə bilmir. Belə halda həmin miras əmlak mülki qanunvericilikdə və sivilistika elmində (doktrinasında) vərəsəsiz əmlak adlanır. Vərəsəsiz əm lak dedikdə, elə b ir miras əmlak başa düşülür ki, bu əm lakı və rə sə lik hüquq norm ası əsasında hər hansı b ir fiziki şəxsin, habelə h ü q uq i şəxsin və bələdiyyənin qəbul etmək hüququ olmur. Hansı hallarda miras əmlak vərəsəsiz əmlak hesab edilir? Bu halların dəqiq və qəti siyahısını Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ müəyyənləş dirir (MM-in 1165-ci maddəsi). Həmin siyahını genişləndirmək olmaz. Göstəri lən hallara aiddir: B irin cisi, əgər miras açılan zaman miras qoyanın qanun üzrə vərəsələrinin hamısı (birinci, ikinci, üçüncü və s. növbə üzrə vərəsələr, habelə təmsiletmə hü ququ üzrə vərəsələr) ölmüşsə (və ya ümumiyyətlə, onun qanun üzrə vərəsələri yoxdursa) və miras qoyan vəsiyyətnamə ilə vərəsə təyin etməmişsə (yəni vərə sə təyin edilməsi barədə vəsiyyətnamə tərtib etməmişsə), onda miras əmlak vərəsəsiz əmlak hesab olunur. Söhbət, miras açılan anda miras qoyanın nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsələrinin olmasından gedir. Bəzən miras açılan anda miras qoyanın qanun üzrə vərəsələri olmur, onun tərtib etdiyi vəsiyyətnamə isə bu və ya digər əsasa görə (məsələn, vəsiyyət namə fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxs tərəfindən tərtib edildiyinə görə, ira dəsi qüsurlu olduğuna görə və s) etibarsız sayılır. Bu halda miras əmlak mə lum məsələdir ki, vərəsəsiz əmlak sayılacaqdır. Digər başqa bir halda miras qoyanın qanun üzrə vərəsələri olmur. Miras qoyanın tərtib etdiyi vəsiyyətnamənin icrası isə qeyri-mümkün olur. Məsələn, yeganə vərəsə - vəsiyyət üzrə vərəsə miras açılanadək (vəsiyyət edən şəxs ölənədək) ölür. Vəsiyyətnamənin bu halda icrası qeyri-mümkündür. Buna görə də o, etibarsız sayılır (MM-in 1227-ci maddəsi). Məhz bu səbəbdən miras əm lak vərəsəsiz əmlak sayılır. Əgər vəsiyyət edən, təyin etdiyi vərəsənin miras açılana qədər ölməsi halı üçün ehtiyat vərəsə təyin edərsə, onda vərəsəsiz əmlak haqqında söhbət gedə bilməz. Miras qoyanın sağlığında mayası bağlanan və ana bətnində olan, miras açılan ana kimi doğulmayan, yalnız miras açıldıqdan sonra dünyaya necə de yərlər, göz açan uşaqların vərəsəlik hüququnu mülki qanunvericilik qoruyur. 629
Buna görə də göstərilən halda vərəsəsiz əmlakdan danışmaq olmaz. İkincisi, əgər vərəsələrdən heç biri, miras əmlakı qəbul etməzsə, onda hə min əmlak vərəsəsiz əmlak hesab edilir. Söhbət vərəsələrin (həm qanun üzrə vərəsələrin, həm də vəsiyyət üzrə vərəsələrin) hamısının mirası qəbul etmə mələrindən gedir. Əgər miras vərəsələrin hamısı tərəfindən yox, yalnız bir qis mi (bəziləri) tərəfindən qəbul edilməzsə, onda vərəsəsiz əmlakdan danışmaq olmaz. Bu halda vərəsəsiz əmlak yaranmır. Belə ki, mirası qəbul etməyən və rəsənin miras payı vərəsəsiz əmlak sayılmadığına görə dövlətə keçmir. Həmin pay miras əmlakı qəbul edən digər vərəsələrin miras paylarına artırılır. Bəzən vərəsələrin hamısı mirası qəbul etməkdən boyun qaçırsalar (imtina etsələr) də vərəsəsiz əmlak yaranmır. Belə ki, vəsiyyət edən vəsiyyətnamə ilə təyin etdiyi vərəsələrin mirası qəbul etməkdən boyun qaçırmaları halı üçün eh tiyat vərəsə təyin edə bilər. Bu halda isə məlum məsələdir ki, vərəsəsiz əmlak yarana bilməz. Mirası ehtiyat vərəsə qəbul edir. Üçüncüsü, əgər bütün vərəsələr mirasın qəbul edilməsi üçün qanunla mü əyyənləşdirilmiş müddət ərzində (6 ay ərzində) mirası qəbul etmək üçün gəl məsələr, miras əmlak vərəsəsiz əmlak sayılır. Bu qayda yerində olmayan və rəsələrə aiddir. Əgər miras açılan zaman vərəsə miras açıldığı yerdə olmazsa, həmin vərəsəyə ye rind ə olm ayan vərəsə deyilir. Məsələn, ata Bakı şəhərin də ölür. Onun üç oğlu Moskvada yaşayır. Oğlanlar yerində olmayan vərəsə hesab edilirlər və onlardan heç biri mirası qəbul etmək üçün Bakıya gəlmirlər. Bu halda miras əmlak vərəsəsiz əmlak sayılır. Yerində olan vərəsələr (heç olmazsa bir vərəsə) olduqda isə vərəsəsiz əmlak əmələ gəlmir, bir şərtlə ki, onlar mirası qəbul etməkdən boyun qaçırma sınlar. Yerində olmayan vərəsələrin isə hamısının istisnasız olaraq, mirası qə bul etmək üçün gəlməmələri tələb olunur. Əgər onlardan biri mirası qəbul et mək üçün gələrsə, onda vərəsəsiz əmlak əmələ gəlmir. D ördüncüsü, əgər vəsiyyət edən qanun üzrə bütün vərəsələri vərəsəlik- dən məhrum etmişsə, onda miras əmlak vərəsəsiz əmlak sayılır. Ləyaqətsiz vərəsələr vərəsəlik hüququndan məhrum edilmiş sayılır. Bu kateqoriya şəxs lər nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə sayılır. Bundan əlavə, bəzən vəsiyyət edənin məcburi vərəsələrdən savayı, qanun üzrə vərəsəsi olmur və əgər vəsiyyət edən bütün məcburi vərəsələri vərəsəlik hüququndan məhrum edərsə, onda vərəsəsiz əmlakdan söhbət gedə bilməz. Ona görə ki, məcburi vərəsələrin mffasda məcburi pay hüququ vardır. Göstərilən dörd haldan biri olduqda miras əmlak vərəsəsiz əmlak statusu əldə edir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ həmin əmlakın xəzi nəyə keçməsi barədə qayda müəyyən edir (MM-in 1165-ci maddəsi). Bu qay daya görə vərəsəsiz əmlak dövlətə keçir (bəzi hallarda hüquqi şəxslərə keçir). Dövlət bu halda qanun üzrə xüsusi vərəsə kim i çıxış edir. O, həmişə vərə səsiz əmlakı qəbul edir. Dövlətin həmin əmlakı qəbul etməsi ilə yeni növ vərə səlik yaranır ki, o, vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəlik adlanır1. Bu növ vərəsəlik və- rəsəliyin- digər növlərindən (qanun üzrə vərəsəlikdən) fərqli cəhətlərə malikdir. 1
Советское гражданское права Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с.326 630
Vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəlik qanun üzrə vərəsəlikdən onunla fərqlənir ki, qanun üzrə vərəsəlik haqqında normalar dispozitiv xarakterə malikdir. Bu normalar, əgər miras qoyanın iradəsi birbaşa vəsiyyətnamədə ifadə olun mazsa, həmin iradənin tamamlanmasına xidmət edir. Vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəlik barədə normalar isə imperativdir. Bu normalar vərəsəliyin qanun üz rə vərəsəlik və ya vəsiyyət üzrə vərəsəlik kimi növləri mövcud olmadığı və ya ləğv edildiyi (aradan qaldırıldığı) hallarda, vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəliyi son, məcburi və labüd olaraq istifadə olunan, aradan qaldırılması (ləğv edilmə si) mümkün olmayan vasitə kimi nəzərdə tutur. Həmin normaya görə dövlət vərəsəsiz əm lakı hökm ən və m ütləq əldə etm əlidir. Bu əmlakı qəbul etmək onun hüququ yox, borcu və vəzifəsidir1. Deməli, vərəsəsiz əmlak statusu əl də e tm iş m iras əm lak məcburən dövlətə (xəzinəyə) keçir. Fərqli cəhətlərlə bərabər, onlar arasında oxşar xüsusiyyətlər də vardır. Belə ki, hər iki vərəsəlik növündə əmlak vərəsələrə miras qoyanın iradəsindən asılı olmayaraq keçir. Digər tərəfdən hər iki vərəsəlik növündə miras əmlakı əldə edən subyektlər qanun üzrə vərəsə hesab olunurlar. Vərəsəsiz əmlak dövlətə məhz qanun üzrə vərəsə kimi keçir1 2. Dövlət bu halda qanun üzrə xüsusi növ vərəsə kimi çıxış edir3. Buna görə onu axırıncı (son) növbə qanun üzrə vərəsə hesab edirlər4. Vəsiyyət üzrə vərəsəliklə vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəlik arasındakı fərqli cəhətlərə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı miras əmlak vərəsələrə miras qoyanın (vəsiyyət edənin) iradəsi ilə keçir. Vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəlik halında isə əmlak dövlətə miras qoyanın ira dəsi ilə verilmir. Dediklərimizdən belə nəticə çıxara bilərik ki, ümumən iki halda miras əmlak labüd olaraq məcburən dövlətə keçir: • birincisi, vərəsəliyin hər iki əsası (həm qanun üzrə vərəsəlik, həm də və siyyət üzrə vərəsəlik) m övcud olm adığı halda; • ikincisi, vərəsəliyin hər iki əsası ləğv edildiyi (aradan qaldırıldığı) halda. V ə rə sə liyin hər iki əsasının - həm qanun üzrə vərəsəliyin, həm də və siy y ə t üzrə və rə sə liyin m övcud olmadığı və ya ləğv edildiyi (aradan qal dırıldığı) halda, m iras əmlakın məcburən labüd olaraq dövlətə keçməsinə vərəsəsiz əm lak üzrə vərəsəlik deyilir. Miras əmlakın dövlətə keçməsinin hüquqi təbiəti məsələsi mülki hüquq elmində (doktrinasında) xeyli müddət elmi mübahisələrin predmeti olmuşdur. Söhbət dövlətin vərəsəsiz əmlaka olan hüququnun xarakteri məsələsindən gedir. Sovet dövründə bəzi müəlliflər göstərirdilər ki, dövlət ölən şəxsin əmlakını vərəsəsiz əmlak kimi əldə edir və belə halda və rəsəlikdən danışmaq olmaz. Onların fikrincə, ölən şəxsin əmlakının dövlətə Miras əmlakın dövlətə keçməsinin hüquqi təbiəti 1
Нотариат. М ., 2003, с. 127. 2 Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М-, 1998, с.540 3
Советское наследственное право. M ., 1955, с. 236 4 Зайцева Т.И.. Крашенинников Л.В. Наследственное право. М ., 2003, с. 111; Г ордон М. В. Нас-
ледование по закону и по завещанию М ., 1967, с.35 631
keçməsi vərəsəlik hesab edilmir1. Digər qrup müəlliflər isə bunun əksi olan mövqedə dururdular. Öz hüquqi təbiətinə görə bu münasibətləri vərəsəlik münasibətləri saydıqlarına görə onlar həmin münasibətləri «vərəsəlik» adlandırmağı təklif edirdilər1 2. Sovet dövrünün 60-cı il mülki məcəllələri, məsələn, RSFSR-in MM-in 552- ci maddəsi, Azərbaycan SSRl-in MM-nin 587-ci maddəsi və s. rəsmən məhz axırıncı qrup müəlliflərin mövqeyini nəzərə alaraq müəyyən hallarda miras əm lakın vərəsəlik hüququ üzrə dövlətə keçməsi haqqında qayda nəzərdə tuturdu. Azərbaycan Respublikasının yeni mülki qanunvericiliyi ölmüş şəxsin əmla kının dövlətə (xəzinəyə) vərəsəsiz əmlak kimi keçməsi haqqında qayda nəzər də tutur və köhnə 1964-cü il MM-dən fərqli olaraq həmin əmlakın vərəsəlik hü ququ üzrə dövlətə keçməsi barədə göstəriş ifadə etmir. Lakin bu, o demək de yildir ki, dövlətin vərəsəsiz əmlaka olan hüququnu vərəsəlik hüququ hesab et mək olmaz. Düzdür, bizim ölkə qanunvericiliyinin işlətdiyi «vərəsələri olmayan əmlak» («vərəsəsiz əmlak») termini uğursuz, hüquqi cəhətdən dəqiq olmayan və qeyri-münasib termin saymaq lazımdır3. Ona görə ki, həmin əmlak doğur dan da vərəsəsiz əmlak^sayılmır. Belə ki, axırıncı növbə vərəsə kimi dövlət həmin əmlakı əldə edir. Bu əmlak qanun üzrə xüsusi növ vərəsəyə - dövlətə məxsusdur. Qanunda göstərilir ki, o, dövlətə keçir. Lakin «vərəsəsiz əmlak» termininin adı vacib deyildir. Əsas və başlıca mə sələ dövlətin həmin əmlaka olan hüququnun mahiyyətindədir. Bu baxımdan etiraf etmək lazımdır ki, vərəsəsiz əmlakın dövlətə keçməsi vərəsəlik hüququ nun bütün əlamətlərini əks etdirir. 40-50-ci illərdə sovet mülki hüquq elmində göstərildiyi və sübut olunduğu kimi4, Azərbaycan Respublikasının yeni Mülki Məcəlləsinin vərəsəsiz əmlaka dövlətin vərəsəlik hüququ olması haqqında bir başa göstəriş ifadə etməməsinə baxmayaraq, burada vərəsəliyi xarakterizə edən bütün əlamətlər vardır: * birincisi, əmlak dövlətə fiziki şəxsin ölməsi nəticəsində keçir; * ikincisi, əmlak dövlətə miras açıldıqdan sonra keçir; * üçüncüsü, dövlət miras qoyanın borcları üzrə vərəsə kimi məsuliy
Qeyd etmək lazımdır ki, ölmüş şəxsin əmlakı dövlətə sahibsiz əmlak kimi yox, vərəsəsiz əmlak kimi vərəsəlik qaydasında (vərəsəlik hüququ üzrə) keçir. Əgər dövlət həmin əmlakı sahibsiz əmlak kimi əldə edərsə, onda vərəsəlik yaranmır və buna görə də o, miras qoyanın borclarına görə məsuliyyət daşı 1 Məsələn bax: Б.Лшпимонов. C . Герзон, Б.Шлифер. Наследование и нотариат. М., 1946, с.76 2Орлова Н.В. Правовая природа выморочного имущества // В сб.: Вопросы советского граж данского права. М., 1955, с. 117. 3 Hüquq ədəbiyyatında da həmin terminin hüquqi cəhətdən qeyri-dəqiq olması göstərilir (Г ордон M.B. Наследование по закону и по завещанию. М., 1967, с.34-36; Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 107). Amma bu terminin dəqiq işlədilməsi fikrini irəli sürən m üəlliflərə də rast g əlirik (məsələn, bax: Гражданское право. Учебник. Часть 3. 540-541) Məsələn, bax: И.С.Перетерский, Б.С.Крылов. Международное частное право. М., 1940, с. 170; Ссребровский В.И. Очерки советского наследственного права. М., 1953, с.236; Лунц Л. Меж дународное частное право. Учебник М., 1949, с. 326. 632
mır. Öz hüquqi rejiminə görə vərəsəsiz əmlak sahibsiz əmlakdan fərqlənir1. Birinci fərq ondan ibarətdir ki, sahibsiz əmlakın hüquqi taleyi müəyyən de yildir. Bu əmlakın kiməsə məxsus olması barədə danışmaq olmaz. Bundan fərqli olaraq, vərəsəsiz əmlakın hüquqi taleyində qeyri-müəyyənlik yox dur. Dövlət həmişə onu qəbul edir. Miras əmlakın vərəsəsiz əmlak kimi tanın ması eyni zamanda həmin əmlakın dövlət əmlakı hesab edilməsi deməkdir1 2. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququnun birbaşa ifadə etdiyi hüquqi göstərişə görə vərəsəsiz əmlak dövlətə (xəzinəyə) keçir. Bu halda isə qeyri-müəyyənlikdən danışmaq olmaz. İkincisi, sahibsiz əmlaka mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi ilkin üsula (söhbət mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi üsulundan gedir), vərəsəsiz əmla ka isə mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi törəmə üsula aiddir3.
kimi əldə edərsə, vərəsə kimi miras qoyanın borclarına görə məsuliyyət daşıyır. Sahibsiz əmlakla vərəsəsiz əmlakı bir-birindən fərqləndirməyin mühüm hü quqi əhəmiyyəti vardır. Belə ki, onlardan hər biri ayrı-ayrı, müxtəlif praktiki-hü- quqi nəticənin baş verməsinə səbəb olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, dövlət qanun üzrə xüsusi hüauaunun xüsusi n° v vərəsədir. Lakin vərəsə kimi dövlətin hüquqi və- subyekti kimi ziyyətini qanun üzrə digər vərəsələrin hüquqi vəziy yəti ilə eyniləşdirmək və bərabərləşdirmək olmaz. Vərəsəliyin digər növləri (yəni qanun üzrə vərəsəlik və ya vəsiyyət üzrə və rəsəlik növü) subyektlərin çoxsaylı olması ilə xarakterizə olunur. Məsələn, qa nun üzrə vərəsəlik zamanı miras əmlak bir neçə vərəsəyə keçə bilər. Miras qoyan vəsiyyətnamə ilə bir neçə vərəsə təyin edə bilər. Bu halda miras əmlakı bir neçə vərəsə əldə edir. Vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəliyə gəldikdə isə qeyd etməliyik ki,bu vərəsəlik subyektin çoxsaylı olması ilə yox, yeganə və va
qismində adətən, yalnız bir subyekt - Azərbaycan Respublikası (dövlət) çıxış edir (bəzi hallarda vərəsə kimi hüquqi şəxslər də çıxış edə bilər). Bununla döv lət mülki hüquq münasibətinin bilavasitə iştirakçısı olur. Həm qanun üzrə vərəsələr, həm də vəsiyyət üzrə vərəsələr mirası qəbul etməlidirlər (MM-in 1243-cü maddəsinin 1-ci bəndi). Bu, birtərəfli hüquqi akt dır. Amma həyata keçirilməsi göstərilən vərəsələr üçün zəruri və vacib olan həmin aktı dövlətin (və ya onun adından çıxış edən orqanın) yerinə yetirməsi tələb edilmir4. Mirası qəbul etmək aktı nəticəsində müvafiq şəxslər vərəsə sta 1 Bu
s ə tirlə rin m üəllifi mülki hüquq barədə yazdığı dərslikdə elmi səhvə yox, texniki səhvə yol verir. Buna görə də cümlə belə oxunmalıdır: «Vərəsəsi olırmyan əmlaka yiyəsi (sahibi) olmayan əmlak deyilmir», yəni «deyilmir» ifadəsinin yerinə səhvən «deyilir» kəlməsi işlədilir (Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının mülki hüququ. Dərslik. I cild. I kitab. Bakı. 2003, s. 641). 2 Антимонов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. М., 1955, с.236 3 Орлова Н.В. Правовая природа выморочного имущество // В сб.: Вопросы советского граж данского права. М., 1955, с.117-135. 4 Иоффе О С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л. 1965, с.328; Черепахин
633
tusu əldə edirlər. Dövlət isə bundan fərqli olaraq notarius tərəfindən verilən vərəsəlik şəhadətnaməsi (vərəsəlik hüququ haqqında şəhadətnamə) əsasında və sayəsində vərəsə olur. Məhz bu sənəd nəticəsində miras əmlak dövlət mülkiyyətinə keçir1. Vərəsəlik şəhadətnaməsinin verilməsi konstitutiv (əsas) əhəmiyyətə malik olan aktdır. Bu akt miras əmlak üzərində mülkiyyət hüququ nun dövlətə keçməsinə səbəb olur. Vərəsəlik şəhadətnaməsinin geriyə qüvvəsi vardır. Belə ki, dövlətin vərəsə- siz əmlaka mülkiyyət hüququ notarius tərəfindən vərəsəlik şəhadətnaməsi ve rildiyi andan yox, miras açıldığı andan yaranır* 2. Məhkəmə praktikası da bu mövqedə durmuşdur3. Hüquqi vəziyyətinə görə dövləti digər vərəsələrdən fərqləndirən başqa cəhət ondan ibarətdir ki, həmin vərəsələrin (qanun üzrə vərəsələrin, vəsiyyət üzrə və rəsələrin) mirasdan imtina etmək hüququ olduğu halda, dövlətin bu cür
qanunvericiliyin mirasdan imtina barədə norması tətbiq edilmir. Vərəsəsiz əm lakdan dövlət imtina edə bilməz. Bu əmlak dövlətə məcburi qaydada keçir. Belə halda dövlət məcburi vərəsə kimi çıxış edir4. Yalnız ona görə ki, vərəsələri ol mayan əmlak, yəni vərəsəsiz əmlak hökmən, mütləq və məcburən dövlət əmla kı olmalıdır. Məhz bu baxımdan dövləti məcburi vərəsə hesab etmək olar. Ölmüş şəxsin əmlakına münasibətdə dövlətin vərəsəliyi həm tam, həm də qismən ola bilər. Başqa sözlə desək, miras əmlakın həm hamısı tam və bütöv halında, həm də onun yalnız müəyyən bir hissəsi qismən halda vərəsə siz əmlak kimi dövlət mülkiyyətinə keçə bilər. Vərəsəsiz əmlaka münasibətdə dövlətin qismən vərəsəliyinin əsas halı mi ras qoyanın qanun üzrə vərəsələrinin olmamasından, onun tərtib etdiyi vəsiy yətnamənin isə miras əmlakın yalnız bir hissəsini əhatə etməsindən ibarətdir. Qanun üzrə vərəsələrin olmaması dedikdə, ümumiyyətlə, onların mövcud olmaması və ya miras açılana kimi onların ölməsi və ya vərəsəliyə gəlməmə ləri və mirasdan imtina etmələri və ya ləyaqətsiz vərəsələr olduğu üçün və- rəsəlikdən məhrum edilmələri və ya vəsiyyətnamə ilə vərəsəlikdən məhrum edilmələri başa düşülür5. Məsələn, vətəndaş özünəməxsus bağ evini qonşu suna vəsiyyət edir. Lakin onun əmlakının hamısı bu vəsiyyətnamə ilə əhatə olunmur. Bu halda məlum məsələdir əmlakın qalan hissəsi (məsələn, yaşayış evi, minik avtomobili, bank əmanəti, nağd pul, qaraj, ev avadanlıqları, məişət predmetləri və s.) vəsiyyətnamədən kənarda qalır. Ona əmlakın vəsiyyət edil məmiş hissəsi deyilir. Bu hissə vərəsəsiz əmlak sayılır və dövlət mülkiyyətinə keçir. Həmin hal vərəsəsiz əmlaka münasibətdə dövlətin qismən vərəsəliyi * ’ 1
Очерки советского наследственного права. M., 1953, с.236 2 Граве К.А.
Вопросы наследственного права в практике Верховного Суда СССР. М ., 1949,
с.237; Черепахин Б.Б. Правопреемство по советскому гражданскому праву. М .,
1962 (§ 3). t
3 SSRİ A li M ə h kəm ə si izah edərək g östərirdi k i, d ö v lə tin vərəsəsiz ə m laka m ü lk iy y ə t hüququ miras açıldığı gündən yaranır (bax: n.5 постановления №2 Пленума Верховного Суда СССР 10 апреля 1957 г. «О судебной практике по делам о наследовании» // Бюллетень Верховного Суда СССР. 1957 г.
№2, с.24).
И(х/)фе О С.
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965, с.328. 5 Никапиок П.С. Наследственное право и наследственный процесс Кишинев. 1973, с 109. 634
adlanır. Belə ki, miras əmlakın yalnız bir hissəsi vərəsəsiz əmlak kimi vərəsə lik qaydasında dövlətə keçir. Dövlətin vərəsəliyinin bu halına sinqulyar (xüsu si) varislik, dövlətin özünə isə sinqulyar (xüsusi) vərəsə deyilir. Bundan əlavə, vərəsə öz miras payından dövlətin xeyrinə imtina edə bilər. Belə halda da dövlətin sinqulyar vərəsəliyi yaranır. Əvvəldə de biz, göstərmişik ki, vərəsəlik həm sinqulyar varislik, həm də universal varislik qaydasında ola bilər. Buna görə də dövlətin vərəsəsiz əm
Vərəsəsiz əmlak dövlətə miras qoyana məxsus olan həcmdə (onunla eyni həcmdə) keçir. Vəsiyyətnamədə nəzərdə tutulan leqat və həvalətetmə öz
Vərəsəsiz əmlak üzrə vərəsəliyin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu vərəsəlik ay rı-ayrı şəxslərin mənafeyi ilə ictimai mənafeyi uyğunlaşdırır. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ müəyyən edir ki, əgər fiziki şəxsin vərəsələri yoxdursa, onda dövlət vərəsə sayılır. O dövlət ki, miras qo yan şəxs digər şəxslərlə birlikdə bu dövlətdə yaşamış və işləmişdir, onun və təndaşı olmuşdur. O dövlət ki, həmin şəxsin hüquq və mənafelərini hərtərəfli qorumuşdur. Bu şəxs öldükdən sonra onun əmlakı, əgər vərəsələr olmazsa, vərəsəsiz əmlak kimi dövlət mülkiyyətinə keçir. Dövlət mülkiyyəti isə yalnız hü quqi cəhətdən dövlətə məxsusdur. Həmin mülkiyyətin faktiki mülkiyyətçisi xalqdır. Buna görə də dövlət mülkiyyətinə çox vaxt ümumxalq mülkiyyəti də deyilir. Dövlət bu mülkiyyətdən yalnız ümumxalq mənafeyi üçün, bütün cəmiy yət üzvlərinin mənafeyi üçün, bir sözlə, ictimai mənafe üçün istifadə edə bilər. Bütün bunlar onu göstərir ki, vərəsəsiz əmlak fərdi - şəxsi mənafe ilə icti mai mənafeyi uyğunlaşdırmağa imkan verən konstruksiyadır. Lakin hesab etmək olmaz ki, vərəsəsiz əmlak konstruksiyasının əsas və başlıca xidməti rolu dövlətin mülkiyyət hüququ (əmlak) əldə etməsindən ibarətdir. Bu, əslində belə deyildir. Aydın məsələdir ki, vərəsəsi olmayan əmlakın sahibi olmur. Bu baxımdan o, sahibsiz əmlak hesab edilir. Belə vəziyyət səlahiyyəti olmayan və ixtiyan çatmayan şəxslərin həmin sahibsiz əmlakı ələ keçirmələrinə faktiki şərait yaradır. Dövlət buna yol verməmək üçün vərəsəsiz əmlakın sahibsizli- yini aradan qaldınr. Axı, sahibsiz əmlak arzuolunmaz nəticələrə səbəb ola bilər. So vet dövrünün hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq göstərilirdi ki, məhz vərəsəsiz əm
səsiz əmlak konstruksiyasının başlıca xidməti rolunu təşkil edir1 2. Vərəsəlik hüququ əsasında əmlakın dövlət mülkiyyətinə keçməsi müəyyən nəticələrə səbəb olur. Həmin nəticələr, Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 18 aprel tarixli 69 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş müvafiq aktı ilə müəyyənləşdirilir3. Bu 1 /7oО.C Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., I965, C.32S 2 Антимонов Б.С.. Граве К.А. Советское наследственное право. M., I955, с.24б; Черепахин Б.Б. Правопреемство по советскому гражданскому праву // Черепахин Б.Б. Труды по гражданскому праву. М., 2001, с.435. 3 «Müsadirə edilmiş, sahibsiz qalmış, vərəsəlik hüququ əsasında dövlət mülkiyyətinə keçən əmla kın və dəfinələrin uçotu, qiymətləndirilməsi, saxlanılması, istifadəsi və satışı barədə əsasnamə». 635
akta görə notariat orqanları vərəsəlik hüququ əsasında dövlət mülkiyyətinə ke çən əmlakın müvafiq qaydada saxlanılmasının və onun uçotunun aparılması nın təmin olunması barədə qərar qəbul edir və bu qərar haqqında Maliyyə Na zirliyinə məlumat verir. Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həmin əmlakın operativ uçotunun aparılması müvafiq normativ aktla həyata keçirilir'. Vərəsəlik hüququ üzrə dövlət mülkiyyətinə keçən əmlak qiymətləndirilir. Qiymətləndirmə qüvvədə olan müvafiq qanun əsasında həyata keçirilir2. Son ra əmlak təyinatı üzrə verilir. Tarixi, elmi, bədii və mədəniyyət baxımından xü susi əhəmiyyət kəsb edən vərəsəsiz qiymətli əşyalar və sənədlər, habelə döv lət əhəmiyyətli vərəsəsiz orden və medallar əvəzsiz olaraq dövlət muzeyləri nə, kitabxanalarına, arxivlərinə, elmi və digər təşkilatlara verilir. Əgər vərəsə siz əmlak milli və xarici valyutada pul vəsaitindən ibarət olarsa, onda həmin vəsait Maliyyə Nazirliyi yanında Baş Dövlət Xəzinədarlığının Milli Bankdakı he sabına mədaxil edilir. Vərəsəsiz əmlak dini ibadət (ayin) əşyalarından ibarət ol duğu hallarda isə o, Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin sərəncamına verilir. Dövriyyə qabiliyyəti olmayan (yəni qanunla dövriyyəsi qadağan edilən) əmlak vərəsəlik hüququ üzrə dövlət mülkiyyətinə keçərsə, onda əmlak müvafiq orqanlara təhvil verilir. O orqanlara verilir ki, onlar həmin əmlak üzərində sərən cam vermək səlahiyyətinə malik olsun. Dövlət mülkiyyətinə keçən vərəsəsiz əmlak satıldıqda isə satışdan daxil olan vəsaitlər dövlət büdcəsinə köçürülür. Bu işə nəzarəti Maliyyə Nazirliyi həyata keçirir. Əmlak İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərən Respublika Hərracı Mərkəzi vasitəsi ilə satılır. Tövsiyə olunan əlavə ədəbiyyat Серсбровскнй В.И. Очерки советского наследственного права. М., 1953(главаХ); Антимонов Б.С ,ГравеК.А . Советское наследственное право. М., 1953 (глава VII); Черепахин Б.Б. Правопреемство по советскому' (ражаапскому парву.М., 1962 (§3); Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965 (Раздел Ш, глав. 2, §3); Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973 (гл. П,§4);
Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К. Толстого. М., 1998 (глава 63, §1); ^ Зайцева
Т.И., Крашенинников П.В. Наследственное право. М., 2003 (глава 4, §10); Гущин В Л Наследственное право. Учебное пособие. М.,2003 (ппаваЗ, §4); Ляпунов С.Г. Наследование. М. 2003 (§5); s " ' Д анилов Е.П. Наследование. Нотариат. Похороны. М., 2002 (раздел 1, глава 1 ) . «Müsadirə edilmiş, sahibsiz qalmış, vərəsəlik hüququ əsasında dövlət m ülkiyyətinə keçən əmla kın v ə
dəfinələrin uçotunun aparılması qaydaları». i «Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında» qanun // A R Q K , V kitab, s. 677. 636
|