Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 3. Vəsiyyətnamənin forması və növləri
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. Vəsiyyətnamənin forması və növləri
VAcivvatnamnnin Vəsiyyətnamənin əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan forması
ibarətdir ki, o, vəsiyyət edənin iradəsini bildirir. Vəsiy yətnamənin tərtib olunduğu andan müəyyən müddət keçdikdən sonra onun məzmunu maraqlı şəxslərə məlum olur, həmin şəxslə rin nəzərinə çatdırılır. İllər ötüb keçdikcə vəsiyyət edənin öz əmlakının hüquqi taleyi barədə nə demək istədiyini dəqiq müəyyənləşdirmək çox da asan ol mur. Ona görə də əvvəlcədən elə etmək lazımdır ki, vəsiyyət edənin iradəsi dəqiq təsbit olunsun. Elə ifadələrdə təsbit edilməlidir ki, həmin ifadələr hər hansı mübahisəyə səbəb olmasın. Qeyd etmək lazımdır ki, vəsiyyətnamə ölüm hadisəsinin baş verməsi halı üçün tərtib edilir və miras açıldığı andan, miras qoyanın artıq sağ olmadığı za man hüquqi qüvvəyə malik olur. Belə ki, vəsiyyətnamənin tərtib olunduğu vaxtdan onun hüquqi qüvvəyə minməsi anına kimi xeyli müddət keçir, yəni və siyyətnamənin tərtib olunduğu vaxtla onun hüquqi qüvvəyə minməsi müddəti arasında müəyyən vaxt məsafəsi vardır. Vəsiyyət edən şəxs ölən kimi tərtib olunmuş vəsiyyətnamə realizə edilir. Həmin şəxsin əsl və həqiqi iradəsini tə min etmək üçün mülki qanunvericilik tələb edir ki, vəsiyyətnamə müəyyən for mada tərtib olunmalıdır. Buna görə də vəsiyyətnamənin qanunun nəzərdə tu td u ğ u fo rm ada tə rtib edilm əsi onun etibarlı olm asının vacib şərtidir Forma vəsiyyətnamənin mühüm elementidir1 2. O, böyük əhəmiyyətə malikdir. Vəsiyyətnamənin etibarlı olması onun formasından asılıdır. Məhz bu səbəbdən Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ vəsiyyətnamənin formasına xü susi diqqət yetirir. MM-in 65-ci fəslinə daxil olan normalar (1179-1192-ci mad dələr) bu məsələnin tənzimlənməsinə həsr edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququnun müəyyənləşdirdiyi ümu mi qayda belədir ki, və siyyə t həmişə və bütün hallarda yazılı formada tər tib e d ilm ə lid ir (MM-in 1179-cu maddəsi). Yazılı formalı vəsiyyətnamə onu ifa də edir ki, vəsiyyətnaməni tərtib edən şəxsin - vəsiyyət edən şəxsin iradəsi müəyyən sənəddə öz əksini tapır (obyektivləşir). Q eyri-yazılı, yəni şifa h i form alı vəsiyyətnam ənin tərtib edilməsinə 1 Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред.
M ., 1976, с.504. 2 Советское гражданское право. У чебник. Том 2 / Под ред.
M ., I9S5, с. 522; Гордон М.В. Наследование по закону и по завещанию, 1967, с. 40. 611
Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ yol verm ir. Başqa sözlə desək, şifahi formalı vəsiyyətnamə Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hü ququnda nəzərdə tutulmur. Yazılı formalı vəsiyyətnamə müəyyən bir sənəddə tərtib olunur1. Buna görə də yazılı formada tərtib edilən vəsiyyətnamə, əgər həmin sənəddə m əcburi (labüd, zəruri) rekvizitlər (latınca - requisitum lazım olan, zəruri) olarsa, lazı mi qaydada rəsmiləşdirilmiş sayılır. Rekvizitlər vəsiyyəti rəsmiləşdirən yazılı sənəddə göstərilən məlumatlardır. Vəsiyyət edən şəxsin və ya vəsiyyət olu nan şəxsin, vərəsəliyin obyekti (vəsiyyət olunan əmlak), vəsiyyətnamənin tər tib olunduğu yer və vaxt, imza və digər məsələlər barəsində məlumatlar vəsiy yətnamənin rekvizitləri sayılır. Tarix vəsiyyətnam ənin m əcburi re k v iz itid ir2. Mülki qanunvericilik birba şa göstərir ki, vəsiyyətnamədə onun tərtib edildiyi tarix göstərilməlidir (MM-in 1190-cı maddəsi). Vəsiyyətnamənin tərtib edildiyi tarixin göstərilməməsi vəsiy yətnamənin tərtibi, dəyişdirilməsi və ya ləğvi zamanı vəsiyyət edənin fəaliyyət qabiliyyətli olmasını, öz hərəkətlərinin mənasını dərk etməsini və iradəsini ay dın ifadə etməsini müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Vəsiyyətnamənin tərtib edildiyi tarixin göstərilməməsi həm də iki və daha artıq vəsiyyətnamə tərtib edildiyi halda, hansı vəsiyyətnamənin hüquqi qüvvəyə malik olması məsələsi nin həll olunmasını qeyri-mümkün edir. Axı, yeni vəsiyyətnamə (sonradan tər tib olunmuş vəsiyyətnamə) əvvəlki vəsiyyətnamənin (köhnə vəsiyyətnamə nin) ləğv edilməsinə səbəb olur. Bu halda isə məlum məsələdir ki, vəsiyyətna mənin tərtib edildiyi tarixi müəyyənləşdirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu nu nəzərə alaraq mülki qanunvericilik müəyyən edir ki, vəsiyyətnamənin tərtib edildiyi tarixin göstərilməməsi göstərilən hallarda onun etibarsızlığına səbəb olur (MM-in 1190-cu maddəsi). Vəsiyyət edənin imzası vəsiyyətnamənin məcburi (labüd) rekvizitlərindən biridir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ göstərir ki, vəsiyyətna məni vəsiyyət edən şəxs imzalamalıdır (MM-in 1179-cu maddəsinin 2-ci bən di, 1180-ci maddəsinin 2-ci bəndi, 1180-ci maddəsi)3. Bu qayda bütün vəsiy yətnamə formalarına (notarial və qeyri-notarial vəsiyyətnamə formalarına) ey nilə şamil edilir. Həmin qayda ilə Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüqu qu xüsusi olaraq nəzərə çarpdırır ki, vəsiyyətnamə birtərəfli əqd kimi şəxsi xa rakter daşıyır və onun nümayəndə tərəfindən imzalanması istisna edilir. Əgər vəsiyyətnam ədə və siyyə t edənin imzası yo xd u rsa , həm in vəsiyyətnam ə etibarsız sayılır. Ona görə ki, imza yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, vəsiyyətna mənin məcburi rekvizitidir. Bəzən vəsiyyət edən hər hansı səbəbdən vəsiyyətnaməni özü imzalaya bil «Azərbaycan Respublikasında notariat h ərə kə tlə rin aparılması qaydaları haqqında təlim a t»ın 64- cü bəndində g ö stə rilir k i, vəsiyyətnam ə yazılı şə kild ə tərtib e d ilm ə lid ir / / N o tariat haqqında (sənədlər toplusu). Bakı. 2002, s. 217. «Azərbaycan Respublikasında notariat h ə rə kə tlə rin in aparılması qaydaları haqqında təlim a t» ın 64- cü bəndində g ö stə rilir k i, vəsiyyətnam ənin tərtib e d ild iy i va xt g ö s tə rilm ə lid ir / / N o tariat haqqında (sə nədlər toplusu). Bakı. 2002, s. 217. Göstərilən təlim atın 64-cü bəndinə görə, vəsiyyətnam ə v ə siyyə t edən tə rə fin d ə n şəxsən im zalan malıdır.
612 mir. Bu səbəblər müxtəlif ola bilər: vəsiyyət edənin fiziki cəhətdən şikəst olma sı (məsələn, vəsiyyət edənin əlinin və ya qolunun olmaması; belə halda aydın məsələdir ki, protez vasitəsilə vəsiyyətnamə imzalana bilməz); vəsiyyət edə nin xəstəliyi; vəsiyyət edənin savadsızlığı, yəni oxuyub-yaza bilməməsi (MM-in 331-ci maddəsinin 4-cü bəndi). Göstərilən hallardan biri olduqda vəsiyyət edənin xahişi ilə vəsiyyətnamə başqa fiziki şəxs tərəfindən imzalanır. Bu zaman vəsiyyət edənin vəsiyyətna məni şəxsən imzalaya bilməməsinin səbəbləri, yəni vəsiyyət edənin vəsiyyət naməni məhz hansı səbəbdən imzalaya bilmədiyi göstərilməlidir. Praktika belə hesab edir ki, vəsiyyətnaməni imzalayan başqa şəxs vəsiyyət üzrə vərəsələr sırasından olmamalıdır'. Bundan əlavə, xeyrinə hər hansı əmlak vəsiyyət olu nan şəxs də vəsiyyətnaməni imzalaya bilməz1 2. Vəsiyyətnamə vəsiyyət edən öldükdən sonra hüquqi Formasına görə nəticəyə səbəb olur. Maraqlı şəxslər həmin nəticəyə vəsiyyətnam ənin etiraz edə bilmədikləri kimi, həm də vəsiyyət edənin növləri həqiqi iradəsini yoxlaya bilməzlər. Buna görə də demək (vəsiyyətnamənin 0|ar ^ bütün dövlətlərin vərəsəlik hüququ vəsiyyətna- formaları) mənin müəyyən formada tərtib olunmasını tələb edir3. Bu formalar isə müxtəlif olub, ayrı-ayrı növlərə bölünür. Mülki qanunvericilik və sivilistika elmi (doktrinası) formasına görə vəsiyyətnamələrin təsnifini verir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ formasına görə vəsiyyətna mələri iki yerə (qrupa) bölür: • adi formalı vəsiyyətnamələrə; • xüsusi formalı vəsiyyətnamələrə4. A d i fo rm a lı vəsiyyətnam ələr odur ki, həmin vəsiyyətnamələrin tərtib edil məsi hər hansı xüsusj, müstəsna halla bağlı olmur. Bəzi xarici ölkələrin (mə sələn, İspaniyanın) vərəsəlik hüququnda bu, ümumi form alı vəsiyyətnamə lə r adı altında nəzərdə tutulur5 6 . Adi formalı vəsiyyətnamələrin özü iki yerə bölünür (MM-in 1179-cu maddə sinin 1-ci bəndi): • notarial formada olmayan vəsiyyətnamələrə (notarial formasız vəsiyyət namələrə); • notarial formada olan vəsiyyətnamələrə (notarial formalı vəsiyyətnamələ- Notarial form ada olm ayan vəsiyyətnam ələr sadə yazılı formalı vəsiyyət namələrdir. Onların notariat qaydasında təsdiqlənməsi tələb edilmir. Bu forma- 1
Наследование по з акону и по завещанию, 1967, с. 52. 2
5./7. Очерки советского наследственного права. М ., 1953, с. 108; Иоффе О.С. Указ, соч., с. 311. 3 Основные институты гражданского права зарубежных стран. M., 1999, с. 509-531. 4 Bu bölgü Y aponiya M ü lk i M ə cə llə sinin nəzərdə tutduğu bölgüyə uyğun g ə lir
Гражданское право Японии. К н и га 2. М ., 1983, с. 302). ъ Основные и нституты гражданского права зарубежных стран. М ., 1999, с. 515. 6 K on tin en tal A vropanın əksəriyyət ö lkə lə rin in qanunvericiliyi üçün üç əsas vəsiyyətnamə fomıası xa rakterikdir: ə llə yazılan vəsiyyətnam ə; ümumi akt formasında vəsiyyətnamə; m əxfi vəsiyyətnamə (Грудцына Л .Ю . Наследование. M ., 2002, c. 125). 613
Iı vəsiyyətnamələrin özü üç yerə bölünür: • əllə yazılan vəsiyyətnamələrə; • texniki vasitələrdən istifadə etməklə tərtib olunan vəsiyyətnamələrə; • məxfi (üstüörtülü, qapalı) vəsiyyətnamələrə. Əllə yazılan vəsiyyətnam ələr odur ki, bu vəsiyyətnamələr vəsiyyət edənin öz dəst-xətti ilə yazılıb imzalanır. Bu vəsiyyətnamələrdə onun tərtib olunma tari xi və yeri göstərilir. Analoji anlayış xarici ölkələrin qanunvericiliyində də verilir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ «əllə yazılan vəsiyyətnamə» anlayışı işlətmir. Bunun əvəzinə «ev vəsiyyətnaməsi» anlayışından istifadə olunur (MM-in 1186-cı maddəsi). Belə ki, ev və siyyə tn am ə si dedikdə, vəsiy yət edənin öz əli ilə yazıb imzaladığı vəsiyyətnamə başa düşülür. Vəsiyyət edən ev vəsiyyətnaməsini saxlamaq üçün notariusa verə bilər (MM-in 1187-ci maddəsi). Bunun üçün o, vəsiyyətnaməni zərfə qoyub bağlayır və üç şəxsin yanında notariusa təqdim edir. Həmin şəxslər zərfin üzərində imza atırlar. Bu imzalar onu sübut edir ki, ev vəsiyyətnaməsi zərfə qoyularaq həmin şəxslərin yanında notariusa saxlanca verilmişdir. Bununla vəsiyyətna mə notariusda rəsmən depozitə qoyulmuş hesab edilir. Ev vəsiyyətnaməsini notariusa saxlanca vermək vəsiyyət edənin vəzifəsi yox, hüququdur. MM-in 1187-ci maddəsini təhlil etməklə bu cür nəticə çıxar maq olar («verə bilər» ifadəsi vəsiyyət edənin hüquqa malik olmasını, «vermə lidir» ifadəsi isə onun vəzifə daşımasını göstərir). Belə ki, vəsiyyət edən ev və siyyətnaməsini notariusa saxlanca verə də bilər, verməyə də. Buna görə də əgər o, vəsiyyətnaməni notariusa saxlanca verməzsə, bu hal ev vəsiyyətna məsinin etibarsız sayılmasına dəlalət etmir. Amma ev vəsiyyətnaməsinin nota riusa saxlanca verilməsinin öz üstünlüyü vardır. Belə ki, bu, vəsiyyətnamənin itmək və ya məhv olmaq ehtimalını istisna edir. Ev vəsiyyətnam əsi sadə yazılı form ada tə rtib e d ilir. Bu o deməkdir ki, onun notariat qaydasında təsdiqlənməsi tələb olunmur. Ev vəsiyyətnaməsi müəyyən üstünlüklərə malikdir. Belə ki, ev vəsiyyətna məsinin vəsiyyət edənin öz əli ilə yazılıb imzalanması kimi xüsusiyyəti saxta karlığa yol verilməsi ehtimalını azaldır. Digər tərəfdən bu vəsiyyətnamə sadə üsulla tərtib edilir. Fövqəladə və şəxsin həyatı üçün açıq-aşkar təhlükə yara dan vəziyyətə görə notarial formada (və ya notarial formalı vəsiyyətnamələrə bərabər tutulan vəsiyyətnamə formasında) vəsiyyətnamə tərtib etmək qeyri- mümkün olduğu hallarda ev vəsiyyətnaməsi şəxsə öz iradəsini ifadə etməyə imkan verən ən münasib və asan forma sayılır. Məsələn, ahıl yaşında olan şəxsin gecə öz evində halı pisləşir, xəstəliyi şiddətlənir və ölməsini güman et diyinə görə o, vəsiyyətnamə tərtib etmək qərarına gəlir. Məlum məsələdir ki, belə vəziyyətdə şəxs notarial formada vəsiyyətnamə tərtib edə bilməz, habelə tərtib etdiyi vəsiyyətnaməni notariusa saxlanca verə bilməz (məhz bu səbəb dən qanunverici vəsiyyət edənin üzərinə ev vəsiyyətnaməsini notariusa sax lanca vermək vəzifəsi qoymur). Deməli, ev vəsiyyətnaməsi hər şeydən əvvəl, fövqəladə vəziyyət üçün hesablanmış və nəzərdə tutulmuş əlverişli formadır. Bundan əlavə, həmin vəsiyyətnamə növü vəsiyyət sirrinin saxlanılmasını mümkün və təmin edir. Ona görə də xarici ölkələrdə vəsiyyətnamənin bu for- 614
ması daha geniş yayılmışdır1. Üstünlükləri ilə bərabər, ev vəsiyyətnaməsinin söz yox ki, müəyyən qüsur və çatışmamazlıqları da vardır. Belə ki, ev vəsiyyətnamələrinin itmək və məhv ol maq ehtimalı daha çoxdur. Onun mətni korlana və xarab ola bilər. Bundan əla və, əgər vəsiyyət edən öz əli ilə yaza bilmirsə, onda bu formalı vəsiyyətnamələ rin tərtibi istisna olunur. Digər tərəfdən, üçüncü şəxslər ev vəsiyyətnaməsi tərtib olunan zaman təsir (məsələn, hədə, zorakılıq təsiri) göstərə bilərlər və bunun nəticəsində məlum məsələdir ki, vəsiyyət edən şəxsin iradəsi təhrif edilə bilər. Texniki vasitələrdən (yazı makinasından, kompüterdən və s.) istifadə edil məklə tərtib olunan vəsiyyətnamələri ev vəsiyyətnaməsi kateqoriyasına aid et mək olmaz. Ona görə ki, ev vəsiyyətnaməsinə verilən leqal anlayışdan vəsiy yət edənin həmin vəsiyyətnaməni yalnız öz əli ilə yazmağa borclu olması mü əyyənləşdirilir. Texniki vasitələrdən istifadə edilməklə tərtib olunan vəsiyyətna mələr sadə yazılı formalı vəsiyyətnamələrin aynca növünü təşkil edir (MM-in 1188-ci maddəsi). Sadə yazılı form alı vəsiyyətnam ə notarial formanı nə zərdə tutmayan yazılı vəsiyyətnamədir, yəni notariat qaydasında təsdiqlənmə yən vəsiyyətnamədir. Deməli, texniki vasitələrdən istifadə etməklə tərtib olu nan vəsiyyətnamə növünün ev vəsiyyətnaməsi kimi notariat qaydasında təs diqlənməsi tələb edilmir1 2. Amma göstərilən növ vəsiyyətnamə ev vəsiyyətna məsindən fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlərə aiddir: vəsiyyətna mə texniki vasitələrdən istifadə olunmaqla tərtib edilir; vəsiyyətnaməyə vəsiy yət edənin özü imza qoymalıdır (bu xüsusiyyət hər iki növ vəsiyyətnamədə eyni dir); vəsiyyət edən vəsiyyətnaməni iki şahidin yanında tərtib etməli və imzala malıdır; şahidlər vəsiyyətnamənin onların yanında texniki vasitələrdən istifadə olunmasını, tərtib edilməsini müvafiq qeyd vasitəsi ilə təsdiqləməlidirlər; şahidlər vəsiyyətnamədə öz adlannı, soyadlarını və yaşayış yerlərini göstərməlidir. Adi (ümumi) vəsiyyətnamənin növlərindən biri notarial form alı vəsiyyət namə hesab edilir. Mülki qanunvericilik onu notariat vəsiyyətnam əsi adlan dırır (MM-in 1223-cü maddəsi). Notariat vəsiyyətnaməsinin (notarial formalı vəsiyyətnamənin) əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, vəsiyyət edən tərəfin dən tərtib edilən və imzalanan vəsiyyətnaməni notarius, notariusun olmadığı yerlərdə isə yerli özünüidarə orqanları təsdiqləyir3. N otariat vəsiyyətnam əsi (notarial form alı vəsiyyətnamə) dedikdə, və siy y ə t edən tərəfindən tə rtib edilən və imzalanan, notarius tərəfindən, n o tariu su n olm adığı yerlərdə isə yerli özünüidarə orqanı tərəfindən təs d iq edilən vəsiyyətnam ə başa düşülür. Notariat vəsiyyətnaməsi vəsiyyətnamənin notariat qaydasında təsdiqlən- 1 Гражданское и торговое право капиталистических государств. Учебник. Часть 2 / Отв. ред.
M ., 1984, с.284. 2 Bu növ vəsiyyətnam əni bəzi xa rici ö lkə lə rin , məsələn, Macarıstanın vərəsəlik hüququ da nəzərdə tutur. H ə m in növ vəsiyyətnam ə texn iki vasitələrdən istifadə olunmaqla tərtib e d ilir və ik i şahidin yanında v ə siyyə t edən tərəfindən im zalanır (Основные институты гражданского права зарубежных стран. М ., 1999, с. 5 1 1; ГрудцынаЛ.Ю . Наследование. М ., 2002, с. 125). 3 « N otariat haqqında» qanun isə başqa qayda nəzərdə tutur. Belə k i. həm in qanunun 18-ci maddəsinə görə notariat kontorları olmayan yaşayış məntəqələrində vəsiyyətnam ələri müvafiq icra h a k im iy y ə ti orqanları təsdiq edirlər. 615
məsidir. Belə ki, vəsiyyət edən vəsiyyətnamənin layihəsini hazırlayır, imzalayır və təsdiq olunmaq üçün notariat kontoruna təqdim edir. Bununla belə, vəsiy yətnamə notariat kontorunda notarius tərəfindən vəsiyyət edənin şifahi şəkildə söylədiyi sözlərdən də tərtib edilə bilər. Bu halda əvvəllərdə qeyd etdiyimiz ki mi, vəsiyyət edən notariusun yazdığı vəsiyyətnaməni oxuyur. Sonra isə o, no tariusun, şahidlərin yanında vəsiyyətnaməni imzalayır (MM-in 1180-ci maddə sinin 2-ci bəndi). Vəsiyyət edənin imzaladığı vəsiyyətnaməni notarius təsdiqləyir. Vəsiyyətna mənin təsdiq edilm əsi dedikdə, notarius tərəfindən vəsiyyətnamənin özündə təsdiqləyici qeyd etməsi başa düşülür. Bundan sonra vəsiyyətnamə hüquqi qüvvəyə malik olur. Notariusun təsdiqləyici qeydin edilməsi ilə əlaqəli olan son rakı hərəkətlərinin (məsələn, vəsiyyətnamənin qeydə alınmasının və s.) vəsiy yətnamənin hüquqi qüvvəyə malik olması üçün həlledici əhəmiyyəti yoxdur'. Notariat vəsiyyətnaməsi ü stü nlüyə m alik olan və siyyə tn am ə d ir. Onun üstünlüyü dörd cəhətlə şərtlənir. Birincisi, notarial forma və siyyətnam ənin həqiqiliyinə və d o ğ ruluğuna təm inat verir. Söhbət notariat qaydasında təs- diqetmənin vəsiyyət edənin iradə ifadəsinin həqiqiliyini təmin etməsindən ge dir. Notarius vəsiyyət edənin iradə ifadəsinin həqiqiliyini şəxsən yoxlayır. Baş qa sözlə desək, notariat vəsiyyətnaməsi vəsiyyətin məzmununun vəsiyyət edənin həqiqi iradəsinə uyğun gəlməsini təmin edir. Notariat qaydasında təs- diqetmənin sistemi elə qurulmuşdur ki, bu sistem vərəsəlikdə marağı olan şəxslərin hər cür sui-istifadə halına yol vermək təhlükəsini minimuma endirir, vəsiyyət edənə göstərilə bilən kənar təsirləri aradan qaldırır, habelə miras qo yan tərəfindən edilmiş sərəncam barədə dəqiq məlumatların bir çox illər ərzin də saxlanmasına imkan verir. İkincisi, notariat qaydasında təsdiqetmə imkan verir ki, vəsiyyətnamə nis bətən aydın, qanunazidd olmayan ifadə və sözlərdən tərtib olunsun, onun məzmunu qanunvericiliyə uyğun gəlsin, vəsiyyət edənin sərəncamına şübhə yaranmasın. Digər tərəfdən notariat kontorunda təsdiqetmə zamanı vəsiyyət namə tərtib edilərkən vəsiyyət edənə onun hüquq və imkanları, vəsiyyətin hü quqi imkanları izah edilir. Üçüncüsü, notarial formada tərtib edilmiş vəsiyyətnamənin bir nüsxəsi no tariat kontorunda saxlanılır. Bu isə vəsiyyə tn am ə n in itm ə k və m əhv olm aq ehtimalını tam am ilə heçə endirir. Dördüncüsü, notariat qaydasında təsdiqetmə vəsiyyətnamənin üçüncü şəxslərin hədə tə s iri və ya zorakılığın tə s iri altında tə rtib o lu n m a sın ı p ra k tik i cəhətdən qeyri-m üm kün edir. Məxfi (üstüörtülü, qapalı) vəsiyyətnamə vəsiyyətnamənin növlərindən biri dir. Bu, mülki qanunvericilikdə yeni haldır. Köhnə qanunvericilik ayrıca olaraq bu cür vəsiyyətnamə növü nəzərdə tutmurdu. Göstərilən vəsiyyətnamə növü xeyli müddətdir ki, bir sıra xarici ölkələrin qa nunvericiliyinə məlumdur. Xarici ölkə qanunvericiliyinə görə, m əxfi vəsiyyətna- 1 1
С ,
Шлифер Б. Наследование и нотариат. M ., 1946, с. 38; Серебровскии В.И .Очерки советского наследственного права. M ., I95 3 , с.Ю 9. 616
mə dedikdə, vəsiyyət edən tərəfindən tərtib edilən və möhürlənmiş şəkildə bir qayda olaraq, şahidlərin iştirakı ilə notariusa saxlanca verilən vəsiyyətnamə ba şa düşülür. Bu cür forma vəsiyyətnamə sirrinin saxlanılmasını təmin edir. Vəsiyyətnamənin göstərilən formasını Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyi, o cümlədən RF-in qanunvericiliyi «qapalı vəsiyyətnamə» anla yışı ilə əhatə edir. Zənn edirik ki, bunu münasib termin hesab etmək olmaz. Sivil ölkələrin vərəsəlik hüququ «məxfi (gizli) vəsiyyətnamə termini işlədir. Bu na görə də biz həmin termindən istifadə edəcəyik. «Məxfi vəsiyyətnamə» termi ni daha uğurlu termindir’ . Məxfi vəsiyyətnamənin bir neçə xüsusiyyəti vardır. Bu vəsiyyətnamə, birincisi, vəsiyyət edənin öz əli ilə (öz dəsti-xətti ilə) yazılmalı dır1 2. Elə hesab edirik ki, məxfi vəsiyyətnamə başqa şəxs tərəfindən tərtib edilə bilməz. Çünki bu halda vəsiyyətnamənin məxfiliyi pozula bilər. RF-nin vərəsəlik hüququna görə, məxfi vəsiyyətnamə vəsiyyət edənin öz əli ilə (dəsti xətti ilə) ya zılmalı və imzalanmalıdır. Bu qaydaya əməl olunmaması həmin vəsiyyətnamə nin etibarsızlığına səbəb olur (RF-in MM-in 1126-cı maddəsinin 2-ci bəndi)3. Texniki vasitələrdən istifadə edilməklə tərtib edilən vəsiyyətnamələr məlum məsələdir ki, məxfi vəsiyyətnamə sayıla bilməz. İkincisi, şahidlər məxfi vəsiyyətnaməni onun məzmunu ilə tanış olmadan təsdiqləyirlər. Belə ki, şahidlərə vəsiyyətnamənin məzmunu ilə tanış olmağa imkan verilmir. Üçüncüsü, şahidlər vəsiyyətnamənin tərtibi zamanı vəsiyyət edənin yanın da olmalıdırlar. Dördüncüsü, qapalı vəsiyyətnaməni təsdiqləyərkən şahidlər vəsiyyətnamə nin vəsiyyət edən tərəfindən onların yanında tərtib edildiyini, lakin vəsiyyətna mənin məzmununu bilmədiklərini göstərirlər (MM-in 1189.2-ci maddəsi). Məxfi vəsiyyətnamə formasının öz qüsurları vardır. Belə ki, bu formalı və siyyətnamə səlahiyyətli, vəzifəli şəxsin köməyi və iştirakı olmadan, vəsiyyət edənin özü tərəfindən tərtib edilir. Belə vəsiyyətnamədə isə məlum məsələdir ki, hüquqazidd sərəncam ifadə oluna bilər. Burada iki məna ifadə edən for muldan da istifadə oluna bilər4. Bundan əlavə, vəsiyyət edənin məxfi vəsiyyət namədə öz iradəsini dəqiq, aydın və düzgün ifadə etməməsi istisna olunmur. Vəsiyyətnamələr adi formadan savayı, xüsusi forma da da tərtib edilə bilər. Ümumiyyətlə, qanuna əsasən vəsiyyətnam ə təsdiq etmək səlahiyyəti olan vəzi fə li şəxslər kimi meyara (əlamətə) görə, vəsiyyətna mələr iki yerə bölünür: notarial formalı vəsiyyətnamələr (notariat vəsiyyətnamələri); notariat vəsiyyətnamələrinə bərabər tutulan vəsiyyətnamələr. Xüsusi formalı vəsiyyətnamələr (xüsusi
vəsiyyətnamələr) 1 Rus d ilin d ə «тайное завещание» (« m ə xfi vəsiyyətnam ə»), «секретное завещание» («gizli vəsiy yətnam ə») və «закрытое завещание» («qapalı vəsiyyətnam ə») k im i anlayışlar b ir-b irinin analoqudur
Насследованис. M ., 2002, с. 126). 2 Yaponiya və rə sə lik hüququna görə, vəsiyyətnamənin m ətninin ə llə yazılması tələb edilmir
Гражданское право Японии. К ни га 2. М ., 1983, с. 303). 3 S Z R F , '2 00 1 , № 4 9 , s. 4 55 2. 4
Наследование. М ., 2002, с. 126. 617
Notariat vəsiyyətnam ələrinə bərabər tu tu lan vəsiyyə tn am ə lə r odur ki, bu vəsiyyətnamələr notariuslar tərəfindən yox, digər vəzifəli şəxslər tərəfindən təsdiq edilsələr də, notariat vəsiyyətnamələri ilə eyni hüquqi qüvvəyə malikdir. Bu formalı vəsiyyətnamələri təsdiq edən şəxslər isə no tariu sa bərabər tu tu lurlar. Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində həmin vəsiyyətnamələr xüsusi formalı vəsiyyətnamələr də adlanır1. Xarici ölkələrin vərəsəlik hüququnda da «xüsusi formalı vəsiyyətnamə» anlayışından istifadə edilir. Xüsusi vəsiyyətnam ələr (xüsusi form alı vəsiyyə tn am ə lə r) o d u r ki, bu vəsiyyətnam ələr yaranm ış m üstəsna, xü su si və fö vq alad ə vəziyyətə g ö rə, adi vəsiyyətnam ə form asından istifadə etm ək m üm kün olm adığı və ya son dərəcə çətin olduğu hallarda, xü su si qaydada tə rtib ed ilir. Xüsusi vəsiyyətnamələrin tərtib edilməsini şərtləndirən hallar iki cür olur: bi rincisi, xüsusi xarakterli, fövqaladə elə bir vəziyyət yaranır ki, bu vəziyyətdə şəxsin adi formada vəsiyyət etməsi mümkün olmur (məsələn, xəstəxanada yatan ağır xəstənin gecə bərk ürək ağrıları tutur və o, vəsiyyətnamə qoymaq qərarına gəlir; başqa bir misalda gəmi ilə xarici ölkəyə üzən şəxs öləcəyini zənn edir və vəsiyyətnamə tərtib etmək məcburiyyətində qalır); ikincisi, elə bir fövqaladə hal yaranır ki, bu hal şəxsin adi formada vəsiyyətnamə tərtib etmə sini çətinləşdirir (məsələn, ekspedisiyada olan vətəndaş vəsiyyət etmək istə yir. Lakin notariat kontorunun yerləşdiyi rayon mərkəzinin uzaqda olması bu məsələnin həllini çətinləşdirir. Belə halda vətəndaş xüsusi vəsiyyətnamə tərtib edir və onu ekspedisiya rəisi təsdiq edir). Xüsusi vəsiyyətnamələrin özü bir neçə növə bölünür: • xəstəxana vəsiyyətnamələrinə; • ekspedisiya vəsiyyətnamələrinə; • gəmi vəsiyyətnamələrinə; • hərbi vəsiyyətnamələrə; • həbsxana vəsiyyətnamələrinə; • konsul vəsiyyətnamələrinə. Xüsusi vəsiyyətnamələrin tərtib olunma qaydaları Mülki Məcəllə ilə, habelə Nazirlər Kabinetinin təsdiq etdiyi müvafiq normativ aktla tənzimlənir1 2.
Xəstəxana vəsiyyətnam ələri dedikdə, xəstəxanada, hospitalda, sanatori ya və ya digər stasionar müalicə müəssisəsində müalicə edilən, habelə əlillər və qocalar evində yaşayan şəxsin tərtib etdiyi, müvafiq vəzifəli şəxslərin təs diqlədiyi vəsiyyətnamələr başa düşülür. Bu vəzifəli şəxslərə aiddir: xəstəxana nın, hospitalın, sanatoriyanın və digər müalicə müəssisəsinin baş həkimi; bu müəssisələrin rəisi; bu müəssisələrin baş həkimi və rəislərinin tibbi hissə üzrə müavinləri; bu müəssisələrin növbətçi həkimi; əlillər və qocalar evinin baş hə kimi. Yalnız bu şəxslər xəstəxana vəsiyyətnamələrini təsdiq etmək hüququna malikdirlər. Həmin müəssisələrin digər işçilərinin, məsələn, növbətçi olmayan 1
Особые формы завещания по новым граж данским кодексам / / Правоведение. 1965, № 3, с. 53; Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс, с. 127. 2 Azərbaycan Respublikası N a zirlə r K ab in etin in 2000-ci il 10 iy u l ta rix li, 116 № -lm qərarı ilə təs diq edilm iş «Notariat qaydasında təsdiq e dilm iş sənədlərə bərabər tutulan sənədlərin m ü va fiq v ə z ifə li şəxslər tərəfindən təsdiq edilm əsi qaydası» 618
müalicə həkimlərinin, tibb bacılarının və s. bu növ vəsiyyətnamələri təsdiq et məyə ixtiyarı çatmır. Xəstəxana vəsiyyətnamələrinin təsdiqi qaydası əvvəllər müvafiq aktla tən zimlənirdi'. İndi isə həmin vəsiyyətnamələrin təsdiqi qaydası Nazirlər Kabineti nin yuxarıda göstərilən aktı ilə nizama salınır. Bu qayda vəsiyyətnamələrin no tariat qaydasında təsdiqetmə prosedurasından fərqlənmir. Vəsiyyətnamənin bir nüsxəsi vəsiyyət edənin xahişi ilə ona verilir və ya vərəsənin vəsiyyətnamə də göstərilən ünvanına göndərilir. Vəsiyyətnamənin ikinci nüsxəsi isə saxlan maq üçün vəsiyyət edənin daimi yaşadığı yerin notariat kontoruna göndərilir. E kspedisiya vəsiyyətnam ələri odur ki, bu növ vəsiyyətnamələr ekspedisi yada olan şəxs tərəfindən tərtib edilir, ekspedisiya rəisi tərəfindən təsdiq olu nur. Söhbət axtarış - kəşfiyyat, coğrafi və digər ekspedisiyalarda olan şəxsin tərtib etdiyi vəsiyyətnamədən gedir. Ekspedisiya vəsiyyətnamələrinin təsdiqi qaydasını müəyyənləşdirən konk ret müvafiq normativ akt yoxdur. Hal-hazırda ekspedisiya vəsiyyətnamələri ilə bağlı olan məsələlər Nazirlər Kabinetinin yuxarıda göstərilən aktı ilə qaydaya salınır. Ekspedisiya rəisi ekspedisiyada olan şəxsin vəsiyyətnaməsini o halda təs diqləyir ki, vəsiyyət edən şəxs adi qaydada vəsiyyətnamə təsdiqləmək hüqu quna malik olan orqanlardan uzaqda olsun. Ekspedisiya üzvləri sağ-salamat notariat kontoru olan yerə qayıtdıqda isə onların vəsiyyətnamələrini notarius təsdiqləməlidir1 2. Bu onu göstərir ki, ekspedisiya vəsiyyətnamələri müvəqqəti xarakter daşıyır. Gəmi və siyyətnam ələri dedikdə, dəniz və ya hava gəmisi ilə hərəkət edən şəxsin tərtib etdiyi, gəmi kapitanının təsdiqlədiyi vəsiyyətnamə başa dü şülür. Bu növ vəsiyyətnamələrin özü iki növə ayrılır: dəniz vəsiyyətnamələrinə; hava vəsiyyətnamələrinə. Dəniz və siyyətnam ələri odur ki, bu növ vəsiyyətnamələr dəniz gəmisi ilə səfərdə olan şəxs tərəfindən tərtib edilir, dəniz gəmisi kapitanı tərəfindən təs diqlənir. Vəsiyyət edən şəxs rolunda həm sərnişinlər, həm də ekipaj üzvləri çı xış edə bilər. Onlar Azərbaycan Respublikasının bayrağı altında üzən deniz gəmilərində və ya daxili səfər gəmilərində səfərdə olan şəxslərdir. Dəniz vəsiyyətnamələri ilə bağlı olan münasibətlər Nazirlər Kabinetinin yu xarıda göstərilən aktı ilə tənzimlənir. Gəmi vəsiyyətnaməsini Azərbaycan Respublikasının Ticarət Gəmiçiliyi Mə cəlləsi də nəzərdə tutur. Həmin məcəllədə göstərilir ki, gəmi kapitanının səfər 1 «Ин струкция о порядке удостоверения завещаний главными врачами, их заместителями по медицинской части или д еж урны ми врачами больниц, др угих стационарных лечебно-профилак тических учреждений санаториев, а также директорами и главными врачами домов для престарелых и инвалидов», утв. М иню стиции СССР 20 нюня I974 г.
В книге: Лятунов С.Г. Наследование. М ., 2003, с. 108. % 2
Наследование по закону и по завещанию, 1967, с. 44; P .S.Nikityuk isə bunun əksi olan mövqedə duraraq g östə rir k i, ekspedisiya rəisi həm in yaşayış məntəqəsində notariat kontoru o l masından asılı olm ayaraq vəsiyyətnam əni təsdiq edə b ilə r
Наследственное право и наследственный процесс. Киш инев. 1973, с. 130). 619
zamanı gəmidə olan şəxsin vəsiyyətnaməsini təsdiq etmək hüququ vardır’ . Hava vəsiyyətnam ələri odur ki, bu növ vəsiyyətnamələri hava gəmisində -olan şəxs tərtib edir, hava gəmisinin kapitanı isə onları təsdiq edir. Xüsusi və siyyətnamələrin bu növü mülki qanunvericilikdə yeni haldır. Köhnə 1964-cü il Mülki Məcəlləsinə hava vəsiyyətnaməsi anlayışı məlum deyildi. ’ Hava vəsiyyətnaməsini həm sərnişinlər, həm də hava gəmisinin heyət üzvləri qoya bilərlər. Hava gəmisinin heyət üzvləri uçuşu və xidməti təmin edən işçilərdən ibarətdir. Hava vəsiyyətnamələrinin tərtibi qaydası Nazirlər Kabinetinin yuxarıdakı ak tı ilə müəyyənləşdirilir. Hərbi vəsiyyətnam ələr dedikdə, hərbi hissədə xidmət göstərən hərbi qul luqçunun tərtib etdiyi, hərbi hissə (birləşmə) komandirinin təsdiqlədiyi vəsiy yətnamələr başa düşülür. Hərbi qulluqçudan savayı, hərbi hissədə qulluq edən mülki şəxslər (hərbi hissənin yeməkxanasında işləyən şəxslər, qazanxa nada çalışanlar, elektrik mantyorları, çilingərlər və s.) və onların ailə üzvləri də hərbi vəsiyyətnamə qoymaq hüququna malikdirlər. Hərbi vəsiyyətnamələri hərbi hissə (birləşmə) komandirlərindən savayı, hərbi müəssisənin və məktə bin rəisləri də təsdiq edə bilərlər. Buna mülki qanunvericilik yol verir. Həbsxana vəsiyyətnam ələri odur ki, həmin vəsiyyətnamələr azadlıqdan məhrumetmə yerində olan şəxs tərəfindən tərtib edilir, azadlıqdan məhrumet mə yerinin rəisi tərəfindən təsdiqlənir. Söhbət törətdiyi cinayət əməlinə görə azadlıqdan məhrumetmə yerlərində cəza çəkən şəxslərin tərtib etdikləri və siyyətnamələrdən gedir. Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində bu növ xüsusi vəsiy yətnamələrin pe n iten sia r və siyətnam ələr adlandırılması təklif olunur. Konsul və siyyətnam ələri odur ki, bu vəsiyyətnamələri Azərbaycan Res publikasının xarici ölkədə olan vətəndaşları tərtib edirlər və onlar konsul tərə findən təsdiqlənir. Mülki Məcəllə xüsusi vəsiyyətnamələrin bu növünü nəzərdə tutmur. Buna baxmayaraq «Azərbaycan Respublikasının konsul nizamnamə si» qanunu konsulun bir sıra notariat əməliyyatlar aparmaq hüququna malik olmasını müəyyənləşdirir. Vəsiyyətnamələri təsdiq etmək bu əməliyyatlardan biridir1 2. Analoji göstəriş «Notariat haqqında» qanunda da ifadə edilmişdir. Belə ki, bu qanun Azərbaycan Respublikası konsulluqlarının səlahiyyətli vəzifəli şəxslərinə əqdləri, o cümlədən vəsiyyətnamələri təsdiq etmək ixtiyarı verir3. Mülki Məcəllədə nəzərdə tutulmasa da, hüquq ədəbiyyatı səhifələrində kon sulların təsdiq etdikləri vəsiyyətnamələr xüsusi formalı vəsiyyətnamə - notari at qaydasında təsdiqlənən vəsiyyətnaməyə bərabər tutulan vəsiyyətnamə ka teqoriyasına aid edilir4. 1 Azərbaycan Respublikasının T ica rə t G ə m iç iliy i M ə cə llə sin in 57-ci maddəsi. «Azərbaycan Respublikasının konsul nizam naməsi»nin 44-cü maddəsi //A R Q K , I I c ild , s. 144. 3 «Notariat haqqında» qanunun 19-cu maddəsi / / A R Q K , I I I xüsusi b uraxılış, s. 306.
.О черки советского наследственного права. М ., 1953, с. 110; Антимонов Б.С.. Граве К.А. Советское наследственное право. М ., 1955, с. 179. 620
Bank vəsiyyətnamələri xüsusi formalı vəsiyyətnamələrdən biridir1. Bu növ vəsiyyətnaməni də Mülki Məcəllə nəzərdə tutmur. Lakin bank fəaliyyəti haq qında qanunda göstərilir ki, əmanətçi kredit təşkilatına verdiyi sərəncamda əmanətini hər hansı bir şəxsə və ya dövlətə vəsiyyət edə bilər. Bank vəsiyyətnam ələri odur ki, bu vəsiyyətnamələr əmanətçinin öz əma nəti barəsində etdiyi vəsiyyət sərəncamını ifadə edir. Bu növ vəsiyyətnamə ilə yalnız bank əmanətinə sərəncam vermək olar. Belə növ vəsiyyətnamələr no tariat qaydasında təsdiqlənən vəsiyyətnamələrə bərabər tutulur1 2. Onlar notari at vəsiyyətnamələri kimi eyni hüquqi əhəmiyyətə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, xüsusi vəsiyyətnamələrdən yalnız adi vəsiyyətna mələr (notariat vəsiyyətnamələri) tərtib etmək qeyri-mümkün olduğu hallarda istifadə olunur. Başqa sözlə desək, xüsusi və fövqəladə xarakterli elə bir və ziyyət yaranır ki, şəxs bu vəziyyətdə öz əmlakının hüquqi taleyi barədə adi for mada vəsiyyətnamə tərtib edə bilmir və buna görə də xüsusi vəsiyyətnamə formasına əl atır. Əgər həmin vəziyyət yaranmasaydı, məlum məsələdir ki, şəxs xüsusi vəsiyyətnamə formasından yox, adi vəsiyyətnamə formasından (notariat vəsiyyətnaməsindən) istifadə edəcəkdi. Deməli, şəxsə ya adi vəsiy yətnamə formasını, ya da xüsusi vəsiyyətnamə formasını seçmək hüququ ve rilmir. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ adi və xü s u s i vəsiyyətnam ə form alarının rəqabətinə yol verm ir3. Qanunvericilik xü s u s i vəsiyyətnam ələrin qanuniliyi üzərində dövlət nə zarətinin həyata keçirilm əsi barədə qayda nəzərdə tutur, yəni dövlət nəza rəti forması müəyyənləşdirir. Bu forma əsasında xüsusi vəsiyyətnamələrin öz məzmununa görə qanuni olması təmin edilir. Belə ki, notariusa bərabər tutu lan vəzifəli şəxslər təsdiq etdikləri vəsiyyətnamələrin bir nüsxəsini saxlan m aq üçün dərhal d ö vlə t notariat arxivinə verməyə borcludurlar. Vəsiyyət namənin nüsxəsi vəsiyyət edənin daimi yaşayış yerindəki notariusa da göndə rilə bilər. Əgər vəsiyyət edənin Azərbaycan Respublikasında daimi yaşayış yeri olmayıbsa və ya onun yaşayış yeri məlum deyilsə, onda vəsiyyətnamə Azərbaycan Respublikasının dövlət notariat arxivinə göndərilir. Gəmi vəsiyyət namələrinin nüsxəsi isə dövlət notariat arxivinə və ya notariusa Azərbaycan Respublikası liman rəisi və ya xarici limanda Azərbaycan Respublikasının konsulluğu vasitəsilə çatdırılır. Dövlət notariat arxivinin müdirinin və ya notariusun vəzifəsidir ki, vəsiyyət namələrin qanuni olub-olmamasını yoxlasın. Əgər onlar vəsiyyətnamənin qa nunazidd olmasını müəyyənləşdirərlərsə, onda bu barədə vəsiyyət edənə və 1 Гражданское право. У чеб ник. Часть. M ., 1938, с. 463; Советское государство и право. I957. № 12, с. I38
Наследственное право и наследственный процесс. К и шинев. 1973, с. 139. 2 Qordon M .V . bu barədə başqa f ik ir söyləyir. O, göstərir ki, bank vəsiyyətnam ələri xüsusi növ- vəsiyyətnam ə hesab edilsə də, onları notariat vəsiyyətnam ələrinə bərabər tutmaq olmaz ( Г
Наследование по зако ну и по завещанию. М ., 1967, с. 44). 3 P .S .N ikityu k başqa mövqedə durur. O, göstərir k i, şəxs öz istəyinə uyğun olaraq istənilən vəsiy yətnam ə formasını seçə b ilə r (Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Киш инев. 1973). 621
vəsiyyətnaməni təsdiq etmiş vəzifəli şəxsə məlumat verilir'. Vəsiyyətnamədə adətən, yalnız bir tərəfin iradəsi ifadə ,Birgə olunur. Bununla belə, eyni bir vəsiyyətnamədə iki və da- vəsıyyətnamə hg ar(|q şəxsjn jratj əsj jfadə oluna bilər. Buna birgə və siyyətnamə deyilir. Birgə vəsiyyətnam ə o d u r ki, burada iki və ya daha artıq şəxsin iradəsi ifadə o lunur1 2.
Ümumi qayda belədir ki, eyni bir vəsiyyətnamədə yalnız müəyyən bir şəx sin (vəsiyyət edənin) sərəncamı olur. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ iki və ya daha çox şəxs tərəfindən vəsiyyətnamənin birgə tərtibinə yol vermir (MM-in 1169-cu maddəsi). Başqa sözlə desək, Azərbaycan Respubli kasının vərəsəlik hüququnun müəyyənləşdirdiyi ümumi qaydaya görə, vəsiy yətnamə müəyyən şəxs tərəfindən eyni b ir (vahid) sənəd şə klin d ə tə rtib ed ilm əlidir və o, b ir neçə şəxs tərəfindən vahid, eyni b ir sənəd şəklində tərtib edilərsə, etibarsız sayılır. Deməli, Azərbaycan Respublikasının vərə səlik hüququ birgə vəsiyyətnamənin tərtib edilməsini yasaqlayır. Bununla belə, Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ xarici ölkələ rin qanunvericilik təcrübəsinə və ənənəsinə uyğun olaraq birgə vəsiyyətnamə nin tərtib edilməsinə yol verir. Özü də dərhal qeyd etməliyik ki, bütün şəxslər yox, yalnız ər-arvad b irgə vəsiyyətnam ə tə rtib edə b ilə rlə r. Məsələn, ər-ar- vad onların birgə mülkiyyətində olan ümumi əmlakı öz qonşularına (qonşunun xeyrinə) vəsiyyət edirlər və bu məqsədlə vahid (eyni bir) sənəd - vəsiyyətna mə tərtib edirlər. Birgə vəsiyyətnamə ər-arvaddan hər birinin tələbi ilə (ya ar vadın tələbi ilə, ya ərin tələbi ilə), lakin onların hər ikisinin sağlığında ləğv edilə bilər. Ər-arvaddan biri öldükdən sonra, birgə vəsiyyətnamə ləğv oluna bilməz. Birgə vəsiyyətnam ə dedikdə iki və daha artıq ş ə x s in ira d ə sin i ifadə edən elə b ir əqd başa d ü ş ü lü r ki, bu əqd o nların e yni va xtd a va h id sənəd tə rtib etm ələri yolu ilə m üəyyən şəxsin xe yrinə bağlanır. Birgə vəsiyyətnaməni qarşılıqlı vəsiyyətnamədən fərqləndirmək lazımdır. Qarşılıqlı vəsiyyətnamə birgə vəsiyyətnamənin xüsusi halı, onun yarımnövü- dür. Bütün hallarda qarşılıqlı vəsiyyətnamələr birgə vəsiyyətnamə kateqoriya sına şamil edilir. Amma elə birgə vəsiyyətnamələr var ki, onları qarşılıqlı vəsiy yətnamə hesab etmək olmaz. Qarşılıqlı vəsiyyətnamə müəyyən şəxslərin bir- birinə münasibətdə qarşılıqlı öhdəliyini nəzərdə tutur. Söhbət eyni bir vəsiyyət namə ilə vərəsələrin qarşılıqlı surətdə bir-birini özünün vərəsəsi təyin etməsin dən gedir3. Qarşılıqlı vəsiyyətnam ə o d u r ki, bu vəsiyyətnam ə ilə hər b ir və siyyə t edən digər və siyyə t edəni qarşılıqlı surətdə özünün və rə sə si tə yin edir. Qarşılıqlı vəsiyyətnamə eyni vaxtda iki və daha artıq şəxsin vahid sənəd 1 «Notariat haqqında» qanunun 39-cu maddəsi (A R Q K , I I I xüsusi b uraxılış, s. 311).
Гражданское и торговое право капиталистических государств. У ч е б н и к. Часть 2 /П о д ред. Р.Л.Нарышкина. М ., 1984, с.283. 3 V .İ.S crcbrovski b irg ə vəsiyyətnam əyə bu cür anlayış ve rir. G örün ü r k i, a lim «birgə vəsiyyətnam ə» anlayışını «qarşılıqlı vəsiyyətnam ə» anlayışı ilə q arışd ırır (Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. М ., 1953, с. 100). 622
tərtib etmək yolu ilə bir-birinin xeyrinə etdiyi sərəncamdır. Bu cür vəsiyyətna mə ingilis-amerikan hüququna məlumdur1. Fransa mülki hüququna görə, qar şılıqlı vəsiyyətnamənin tərtibinə yol verilmir (Fransa MM-in 968-ci maddəsi). Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququna gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, bizim ölkə qanunvericiliyi yalnız ər-arvadın qarşılıqlı vəsiyyətna mə tə rtib etm ələrinə icazə verir: ərlə arvad qarşılıqlı vərəsəlik haqqında bir gə vəsiyyətnamə tərtib edə bilərlər (MM-in 1169-cu maddəsi). Korrespektiv vəsiyyətnamə qarşılıqlı vəsiyyətnamənin bir növüdür. Korres- p e ktiv vəsiyyətnam əyə görə, eyni bir vəsiyyətnamə ilə qarşılıqlı surətdə bir-birinin vərəsəsi təyin edilən şəxslərdən biri vərəsə təyin etməni ləğv edər sə, onda bu, digər vərəsənin vərəsə təyin etməsinin etibarsızlığını şərtləndirir1 2.
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|