Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tövsiyə olunan əlavə ədəbiyyat
- HÜQUQİ NƏTİCƏLƏRİ
|
6 4 5 m üddəti deyilir. Xüsusi müddət barədə qaydanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yuxarıda göstərilən əsaslarla mirası almaq hüququ əldə edən vərəsələr (son rakı növbə üzrə vərəsələr, ehtiyat vərəsələri və s.) mirası onun qəbulu üçün müəyyənləşdirilmiş müddətin, yəni üç aylıq m üddətin qalan hissə si ərzində qəbul edə bilərlər. Bəzən üç aylıq m üddətin qalan hissə si altı həftədən az olur. Bu halda həmin m üddət hissəsi altı həftəyədək uzadılır. Mirasın qəbul edilmə müddəti iki yolla uzadıla bilər: • birincisi, məhkəmə yolu ilə; • ikincisi, məhkəmədənkənar yolla. Məhkəmə yo lu n u n m ahiyyəti onda ibarətdir ki, bu yola görə mirasın qə bul edilməsinin müddətinin uzadılması məsələsi məhkəmə tərəfindən iddia ic raatı qaydasında həll olunur. Bu yolla həmin müddəti uzatmaq üçün ik i şərtin olması vacibdir birincisi, vərəsə mirasın qəbul edilməsi müddətini (üç aylıq müddəti) üzrlü səbəblərə görə ö tü rm ə lid ir (buraxmalıdır); ikincisi, bu səbəb lərin üzrlü və ya üzrsüz olm ası m əsələsini yalnız m əhkəm ə m üə yyə n lə ş dirm əlidir. Əgər məhkəmə belə bir qənaətə gəlsə ki, üç aylıq müddət üzrlü səbəb olmadan buraxılmışdır, onda həmin müddətin uzadılmasından söhbət gedə bilməz. Mülki qanunvericilik üç aylıq müddətin uzadılmasına əsas olan üzrlü səbəb lərin dairəsini müəyyənləşdirmir. Amma mülki hüquq elmində (doktrinasında) hansı halların üzrlü səbəb sayılmasına xüsusi diqqət yetirilir. Ayrı-ayn müəlliflər həmin hallara aid edirlər: vərəsənin xəstələnm əsini; vərəsənin uzaq yerə ekspedisiyaya getm əsini; vərəsənin ordu sıralarında m üd d ə tli hərbi x id mətdə olm asını; vərəsənin xaricdə olm asını; vərəsənin azadlıqdan m əhru metmə yerində olm asını; başqa vərəsələr tərəfindən m irasın açılm a fa ktı nın gizlədilm əsini, vərəsənin uzun m üddətli ezam iyyətdə olm asını və s. Vərəsənin miras qoyanın əmlakının (vərəsəliyin predmetinin) mövcudluğu barədə məlumata malik olmaması halını da üzrlü səbəb hesab etmək lazımdır. Məsşlən, vərəsə vərəsəliyə çağırıldığını bildiyi gündən üç ay sonra məlum olur ki, miras qoyanın əmanət kitabçası var imiş. Bu cür hallarda mirasın qəbul edilmə müddəti uzadılmalıdır. Ozrlü səbəb məsələsi hər bir konkret halda bü tün konkret məqamlar nəzərə alınmaqla fərdi qaydada həll edilməlidir. Yetkinlik yaşına çatmayanlar, fəaliyyət qabiliyyəti olmayanlar və ya məhdud fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər, əgər mirası qəbul etmək müddətini ötürərlərsə (buraxarlarsa), həmin müddət hər hansı mübahisəyə yol verilmədən bərpa edilməlidir (baxmayaraq ki, onlann müstəqil surətdə notariusa ərizə vermək hüququ yoxdur). Ona görə ki, bu kateqoriya şəxslər qanunun müddət barədə qaydalarını tamamilə başa düşmək və dərk etmək iqtidarında deyillər. Mirasın qəbul edilmə müddətinin məhkəmə qaydasında uzadılması barədə məsələ o halda qalxır ki, mirası vaxtında qəbul etməyən vərəsələrlə onu qəbul edən vərəsələr arasında mübahisə yaransın. Həmin məsələ notariat kontoru tə rəfindən həll edilə bilməz. Bu cür hallarda məhkəməyə müraciət edilir. Məhkə mə isə iddia icraatı qaydasında müddətin uzadılması barədə məsələni həll edir. Vərəsələrin arasında mirasın qəbul edilməsi müddəti barədə mübahisə ya- 646
ranmadığı halda müddətin uzadılması barədə məsələ məhkəmədənkənar yol la həll edilir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ buna yol verir (MM-in 1248-ci maddəsinin 1-ci bəndi). M əhkəm ədənkənar yolun m ahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu yola görə mi rasın qəbul edilməsi müddətinin uzadılması barədə məsələ mirası qəbul edən bütün digər vərəsələrin könüllü qarşılıqlı razılığı əsasında məhkəməyə müraci ət edilmədən həll olunur. Belə ki, mirasın qəbul olunması müddətini ötürmüş vərəsə ilə mirası qəbul edən vərəsələr arasında mübahisə yaranmır. O, həmin vərəsələrin icazəsi ilə mirası qəbul edən vərəsələrin sırasına daxil edilir. Mə sələn, bütün vərəsələr altı aylıq müddət ərzində notariat kontoruna mirası qə bul etmək barədə ərizə verirlər. Amma vərəsələrdən biri həmin müddəti ötürür (buraxır), daha doğrusu, mirası vaxtında qəbul etməyə gecikir. Qalan vərəsə lər gecikmiş vərəsənin mirası qəbul etmiş vərəsələrin sırasına daxil olunması na və ona mirasdan pay ayrılmasına etiraz etmirlər. Bununla verəsə məhkə mədənkənar yolla mirası qəbul etmiş sayılır. Göstərilən halda söhbət yalnız vərəsələr arasında paylann bölüşdürülmə sindən gedir. Belə ki, miras əmlak vərəsələrin könüllü razılığı əsasında yeni dən bölüşdürülür. Vərəsələr öz razılığını vərəsəlik şəhadətnaməsi verilənə kimi ifadə etməli dirlər. Mülki qanunvericilik bu barədə birbaşa müvafiq göstəriş ifadə edir (MM- in 1323-cü maddəsi). Vərəsəlik şəhadətnaməsi verildikdən sonra razılıq bildi rilməsinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, belə hal şəhadətnamənin ləğv edilməsinə səbəb olardı. Şəhadətnamə isə notarius tərəfindən yox, yalnız məhkəmə tərəfindən ləğv edilə bilər'. Buna görə də vərəsəlik şəhadətnamə sindən sonra verilən razılıq istər-istəməz məhkəmə yoluna gətirib çıxarır. Vərəsələr öz razılıqlannı yazılı formada ifadə etməlidirlər. Əgər razılıq nota riusun iştirakı olmadan verilərsə, onda vərəsələrin ərizədəki imzaları başqa notarius tərəfindən təsdiqlənməlidir. Mirasın qəbul edilməsi müddəti barədə qayda eyni dərəcədə məcburi pay hüququna da aiddir. Belə ki, məcburi vərəsə üç aylıq müddət ərzində pay ba rədə öz tələbini bildirməlidir. V əs |iK Bəzən qanun üzrə və ya vəsiyyət üzrə vərəsəliyə çağınl- tr a n ^ is s iv a s ı mlş vərəsə miras açıldıqdan (yəni miras qoyan şəxs öl- rans ı
у dükdən) sonra, lakin mirası qəbul edənə kimi ölür. Başqa sözlə desək, vərəsəliyə çağınlmış vərəsənin mirası qəbul etməmiş özü ölür. Məsələn, elə hesab edək ki, yanvar ayının 1-də vətəndaş ölür. Vətəndaşın oğlu vərəsəliyə çağınlır. O, mirasın qəbul olunması üçün müəyyənləşdirilən üç aylıq müddət ərzində (yanvann 1-dən aprelin 2-dək) mirası qəbul etməyə ma cal tapmır. Belə ki, vətəndaşın oğlu mart ayının 1-də qəflətən ölür. Aydın mə- 1 2 1 A z ə rb a y c a n R esp u b lik ası A li M ə h k ə m ə s i P lenum unun « M ə h k ə m ə lə r təro fin d ən v ərəsəlik qan u n u n u n tə tb iq ed ilm ə s in in b ə z i m ə s ə lə lə ri h aq qtn da» 28 sen ty ab r 1979-cu il tarixli 5 saylı qərarının 8-ci
b ə n d i. 2
Наследственное право Российской Федерации. М., 2002, с. 33; «Azərbay can Respublikasında notariat h ərakətlərinin apanlması qaydaları haqqında tə iim a t» m 9 6-cı bəndi // Notariat h aq q ın d a ( s ə n ə d lə r to p lu su ). B akı. 2 0 0 2 , s. 228. 647
sələdir ki, o, mirası qəbul etmək hüququnu həyata keçirə bilmir. Bu hüququn taleyi necə olur? Həmin hüquq (yəni mirası qəbul etmək hüququ) ləğv edilmir, əksinə, vətəndaşın ölmüş oğlunun vərəsələrinə keçir. Mirası qəbul etmək hü ququnun bu qaydada keçməsi mülki qanunvericilikdə və sivilistika elmində (doktrinasında) vərəsəlik transmissiyası adlanır. Vərəsəlik tran sm issiya sı dedikdə, m iras açıldıqdan sonra ö ldüyünə görə mirası qəbul etməyə macal tapm ayan vərəsənin m irası qəbul etmək hüququnun onun öz vərəsələrinə keçm əsi başa dü şü lü r. Vərəsəlik transmissiyası zamanı söhbət vərəsəliyə çağırılmış şəxsin (vərə sənin) vərəsəlik hüququnun vərəsəlik qaydasında keçm əsindən gedir. Başqa sözlə desək, vərəsəlik hüququnun özü vərəsəlik üzrə başqa şəxslərə verilir. Buna görə də hüquq ədəbiyyatı səhifələrində vərəsəlik transmissiyası «vərəsəlik hüququnun vərəsəliyi» də adlanır1. Vərəsəlik transmissiyası və rəsəlik hüququnun vərəsəlik qaydasında keçməsi deməkdir. Onun p redm etini (obyektini) vərəsəlik hüququnun özü təşkil edir. Yalnız üç şərt m övcud olduqda vərəsəlik transmissiyası mümkün ola, yə ni transmissiya qaydasında vərəsəlik yarana bilər. B irin c i ş ə rt mirasın açılma sından - miras qoyanın ölməsindən ibarətdir. İkin ci ş ə rt isə müəyyən şəxsin vərəsəliyə çağırılmasından ibarətdir. Əgər şəxs müəyyən hallara görə vərəsə liyə çağırılmazsa, onda transmissiya qaydasında vərəsəlik yaranmır. Belə ki, həmin hallara görə şəxs vərəsəlikdən kənarlaşdırılır, vərəsəlik hüququndan məhrum olur. Bu hallara aiddir: şəxsin ləyaqətsiz vərəsə hesab edilməsi; şəx sin vəsiyyətnamə ilə vərəsəlik hüququndan məhrum olunması. Göstərilən hal lardan biri olduqda şəxs vərəsəlik hüququ əldə etmir və təbii ki, o, əldə olun mayan hüququ başqalarına verə bilməz. Üçüncü şə rt isə vərəsəliyə çağırılmış şəxsin mirası qəbul etməyə macal tapmamış ölməsindən ibarətdir. Başqa sözlə desək, vərəsəliyə çağırılmış şəxs özünün mirası qəbul etmək hüququnu həyata keçirməmiş, ölür. Əgər miras qoyan və vərəsə eyni vaxtda (eyni bir gündə) ölərlərsə, onda onlar kommori- entlər sayılırlar. Kommorientlər isə bir-birinin vərəsəsi ola bilmirlər. Onlardan hər birinin ölümündən sonra müstəqil surətdə miras açılır. Buna görə də kom- morientlərdən sonra vərəsəlik transmissiyası yaranm ır. Məsələn, aviasiya qə zasında ata və oğul eyni vaxtda ölürlər. Onlar kommorientlərdir və buna görə də bir-birinin vərəsəsi ola bilmirlər. Məhz bu səbəbdən transmissiya qaydasın da vərəsəlik yaranmır. Vərəsəlik transmissiyası üzrə münasibətlərdə iki əsas fiqur çıxış edir: və rəsə; vərəsənin özünün vərəsələri. Vərəsə miras qoyanın ölümündən sonra malik olduğu mirası qəbul etmək hüququnu həyata keçirməyə macal tapma mış ölür. Başqa sözlə desək, o, altı aylıq müddət ərzində mirası qəbul etməyə öz razılığını (iradəsini) ifadə etməmiş ölür. Miras açıldıqdan sonra vərəsəliyə çağırılan, lakin özünün mirası qəbul etmək hüququnu həyata keçirməsinə qə- 1 2 1 M ə s ə lə n , bax: Серебровский В.И. О ч е р к и со в е т с к о г о н а с л е д с т в е н н о г о п р ава . М ., 1953, с. 193; С о ветск о е гр а ж д а н с к о е п раво . У ч еб н и к . Т о м 2 / П о д ред.
М ., 197 6, с. 4 9 3 . 2
Н а с л е д с т в е н н о е п р аво и н а с л е д с т в е н н ы й п р о ц е с с . К и ш и н е в . 1973 , с. 194; Г
Н а с л е д с тв е н н о е п раво . У ч еб н о е п о со б и е . М ., 2 0 0 3 , с. 65. 648
dər ölən həmin şəxsə tra n s m itte d deyilir. Transmitted rolunda həm qanun üzrə vərəsələr, həm də vəsiyyət üzrə vərəsələr çıxış edə bilərlər. Məsələn, hər hansı şəxs vəsiyyətnamə ilə öz qonşusunu vərəsə təyin edir. Şəxs öldükdən və bununla miras açıldıqdan iki ay sonra mirası qəbul etməyə macal tapmamış qonşunun özü ölür. Mirası qəbul etmək hüququ (mirasdan pay almaq hüququ) vərəsəlik transmissiyası qaydasında ölmüş qonşunun (transmittentin) öz vərə sələrinə keçir. Bu halda transmitted rolunda vəsiyyət üzrə vərəsə çıxış edir və sübut olunur ki, vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı da transmissiya yarana bilər. Qanunda (MM-in 1252-ci maddəsində) işlədilən «vərəsə» anlayışını həm qanun üzrə vərəsə, həm də vəsiyyət üzrə vərəsə mənasında başa düşmək lazımdır. Vərəsəlik transmissiyası üzrə münasibətlərdə iştirak edən ikinci fiqur vərə sənin özünün, yəni transmittentin vərəsəsi adlanır. Transmittentin vərəsəsinə tra n s m is s a r deyilir. Transmissar mirası qəbul etmək hüququnu əldə edən şəxsdir. Məsələn, kənd sakini aprel ayının 1-də ölür. İki aydan sonra onun və rəsəsi (oğlu) mirası qəbul etməyə macal tapmamış ölür. Bu halda məlum mə sələdir ki, o, özünün mirası qəbul etmək hüququnu həyata keçirə bilmir. Bu hüquq onun oğluna (yəni kənd sakininin nəvəsinə) keçir. Kənd sakininin oğlu transm itted, kənd sakininin oğlunun oğlu (kənd sakininin nəvəsi) isə trans missar adlanır. Transmissar mirası qəbul etmək hüququnu ümumi əsaslara uyğun olaraq qəbul etməlidir. Belə ki, o, mirası onun qəbulu müddətinin (yəni 3 aylıq müd dətin) sonunadək, başqa sözlə desək, 3 aylıq m üddətin qalan hissəsi ərzin də qəbul e tm əlidir. Məsələn, vətəndaş yanvarın 1-də vərəsəliyə çağırılmasını bilir. Vətəndaşın oğlu (vərəsəsi) mart ayının 1-də ölür və mirası qəbul etməyə macal tapmır, yəni mirası qəbul etmək hüququnu həyata keçirə bilmir. Vətən daşın oğlunun oğlu (vətəndaşın nəvəsi) üç aylıq müddətin sonunadək, yəni aprelin 2-dək mirası qəbul etməlidir. Başqa sözlə desək, o, mirası üç aylıq müddətin qalan hissəsi ərzində (martın 1-dən - aprelin 2-dək) qəbul etməlidir. Mirası qəbul etmək hüququ qeyd etdik ki, subyektiv mülki Mirasdan h ü quqdur. Bu hüququn məzmunu mümkün olan iki alter- imtına
na tiv im kandan birini seçməkdən ibarətdir: mirası qəbul etm ək im kanını; m irasdan im tina etmək imkanını. Mirasdan imtina xüsusi olaraq vərəsəlik hüququnun xitam olunması məq sədilə həyata keçirilən aktdır. Buna görə də həmin akt m ülki-hüquqi əqddir. Özü də bu əqd yalnız bir tərəfin - mirasdan imtina edən vərəsənin iradəsini ifadə edir. Hüquqi nəticənin yaranması - vərəsəlik hüququna xitam verilməsi üçün təkcə, ancaq həmin vərəsənin öz iradəsini bildirməsi kifayət edir. Hüquqi nəticənin əmələ gəlməsi üçün hər hansı şəxsin cavab, qarşılıqlı iradə ifadəsi tələb olunmur. Buna görə də mirasdan im tina birtərəfli əqddir. Mirasdan imtina eyni miras üzrə vərəsəliyə çağırılan digər vərəsələrin razılı ğını da tələb etmir. O, həmin vərəsələrin iradə ifadəsindən asılı deyildir. Məhz bu baxımdan da mirasdan imtina birtərəfli aktdır. Bunun nəticəsində vərəsənin həmişəlik olaraq vərəsəliyinə (vərəsəlik hüququna) xitam verilir. Mirasdan im tina aktı vərəsənin miras əmlakı qəbul etməmək niyyətini ifadə edir. M irasdan im tina dedikdə, birtərəfli elə m ülki-hüquqi əqd başa düşülür 649
ki, bunun nəticəsində müəyyən m irası qəbul etm əyə ça ğ ırılm ış vərəsə nin həmin m iras üzrə vərəsəlik hüququ (vərəsəlik v a ris liy i) həm işəlik olaraq xitam edilir. Mirasdan imtina aktı üç əsas əlamətlə xarakterizə olunur. Bu əlamətlər həm də mirası qəbul etmək aktı üçün xarakterikdir. B irincisi, m irasdan im tina dönm əz xarakterə m a lik d ir1. Bu o deməkdir ki, vərəsə mirasdan qəti və həmişəlik olaraq imtina edir. M irasdan im tinanın dönm əzliyi (q ə tiliyi) onu ifadə edir ki, əgər vərəsə artıq mirasdan imtina et mişsə, onu qəbul etmək olmaz2. Mirasdan imtinanın bu əlaməti mülki qanun vericilikdə «mirasdan imtinanın geri götürülməzliyi» adı altında nəzərdə tutu lur. Geri g ö türü lm ə zlik onu ifadə edir ki, əgər vərəsə mirası qəbul etməkdən imtina etmək barədə ərizə vermişsə, o, həmin ərizəni geri götürə bilməz (MM- in 1268-ci maddəsinin 1-ci bəndi). İkincisi, m irasdan im tina aktı bölünm əz xarakterə m a likd ir. Bölünməz- lik onu ifadə edirkT, vərəsə mirasdan tam imtina etməlidir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ göstərir ki, m irasdan q is mən im tina etməyə yol v e rilm ir (MM-in 1257-ci maddəsinin 2-ci bəndi)3. Bu, onu sübut edir və təsdiqləyir ki, mirasdan imtina bölünməz xarakterə malikdir. B ölünm əzlik p rin s ip i həm də onu ifadə edir ki, vəsiyyət üzrə vərəsəlik za manı mirasdan imtina qanun üzrə vərəsəlik qaydasında keçən həmin mirasın qəbul olunması imkanını qeyri-mümkün edir4. Belə ki, əgər vəsiyyət üzrə və rəsə mirası qəbul etməkdən imtina edərsə, o, həmin mirası qanun üzrə vərə səlik qaydasında qəbul edə bilməz. Ümumi qayda belədir: mirası qəbul etmək dən imtina edən vərəsə həmin mirası, ümumiyyətlə, qəbul etməkdən imtina etmiş sayılır5. Bölünməzlik prinsipinə görə, əgər vərəsə m irasın b ir h is s ə s in d ə n im tina edərsə, hesab e d ilir ki, o, m irasdan tam im tina e tm iş d ir (MM-in1257-ci maddəsinin 2-ci bəndi). Dövlətin vərəsəliyi istisna təşkil edir: dövlət vəsiyyət üzrə mirasdan imtina edə bilər. Lakin o, qanun üzrə (vərəsəsiz əmlak üzrə) mirasdan imtina edə bilməz. Üçüncüsü, m irasdan im tina şərtsiz xarakterə m a lik d ir. Bu o, deməkdir ki, mirasdan imtina hər hansı qeydlə, təshihlə müşayiət edilə bilməz. Məsələn, vərəsə mirasdan belə bir şərtlə imtina edir ki, qalan digər vərəsələr ona mü əyyən məbləğdə pul versinlər. Bu, o deməkdir ki, miras şərtlə qəbul edilmişdir. Hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq göstərilir ki, m irasdan qism ən im tina mirasdan şərtlə im tina etm əyi ifadə edir6. M.V.Qordonun fikrincə, qismən 1 M ə h k ə m ə p ra k tik a sı d a b u m ö v q e d ə d u ru r: m irasd a n im tin a e d ə n v ə r ə s ə b ir d a h a m irası ə l d ə ed ə b ilm ə z (rı. 8 п о ст ан о в л ен и я П л е н у м а В ер х о в н о г о С у д а С С С Р о т 1 и ю л я 1966 г. « О с у д е б н о й п р а к т и к е по д ел а м о н асл е д о в ан и и » // Б ю л л ет ен ь В ер х о в н о г о С у д а С С С Р . 1966. № 4). Иоффе ОС. С о в е т с к о е г р аж д а н с к о е п р аво . К урс л ек ц и й . Ч а с ть 3. Л ., 1965, с.3 3 2 . Mirasdan qism ən imtinaya yol verilm əm əsi əsaslandınlm ışdır.
Удостоверения и исполнение завещаний. 1965, с. 70. Hof/x/je О С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с.332. Антимонов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. M., 1955, с 193; Антимонов Б, Ггрзон С. Ulvultep Б. Наследование и нотариат. М., 1946, с. 11. Чепига Т. Способы принятия наследства // С оветская ю стиция. 1968. № 16, с. 14. 650
istisnanın arxasında hər şeydən əwəl, mirasdan şərtlə imtina gizlənir’ . Miras dan qismən imtinaya yol verilmir. Deməli, mirasdan şərtlə imtinaya yol verilə bilməz. Məsələn, vərəsə mirasa daxil olan bəzi əmlak növlərini qəbul edir, di gərlərini isə qəbul etməkdən imtina edir. Bu, mirasdan qismən imtina, bununla həm də şərtlə imtina sayılır. Mirasdan imtina əqddir. Əqdi isə yalnız tam mülki fəaliyyət qabiliyyətli şəxs lər bağlaya bilərlər. Buna görə də ancaq tam fəaliyyət qabiliyyətli şəxslə rin m irasdan im tina etm ək hüququ vardır. Fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxslər (ruhi xəstələr, kemağıllılar, 7 yaşına- dək azyaşlılar), habelə 14 yaşınadək olan yetkinlik yaşına çatmayanlar öz qa nuni nümayəndələrinin - qəyyumların, valideynlərin və ya övladlığa götürən lərin vasitəsilə mirasdan imtina edə bilərlər. Onların adından və əvəzinə mi rasdan qanuni nümayəndələr imtina edirlər. Lakin mirasdan imtinanın etibarlı olması üçün imtinaya m əhkəm ənin razılıq verm əsi tələb edilir (MM-in 1268- ci maddəsinin 2-ci bəndi). 14 yaşdan 18 yaşadək olan yetkinlik yaşına çatmayanlar, spirtli içkilərdən sui-istifadə etməyə və s. görə fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılan şəxslər mirasdan valideynlərinin (övladlığa götürənlərin) və ya himayəçilərin razılığı ilə imtina edirlər. Mirasdan imtinanın etibarlı sayılması üçün lazımdır ki, məhkə mə icazə versin (MM-in 1268-ci maddəsinin 2-ci bəndi). Bir qayda olaraq, vərəsənin şəxsən özü m irasdan im tina edir. Bununla belə, vərəsə nüm ayəndənin vasitəsilə də mirasdan imtina edə bilər. Mülki qanunvericilik buna yol verir (MM-in 1271-ci maddəsi). Bu məqsədlə nüma yəndə ilə vərəsə arasında tapşırıq müqaviləsi bağlanılır. Nümayəndəyə eti barnamə də verilə bilər. Etibarnamədə xüsusi olaraq göstərilir ki, o, nümayən dəyə mirasdan imtina etmək üçün səlahiyyət verir. Mirasdan müxtəlif üsullarla imtina olunur. Əsas üsul mirasdan im tina et m ək barədə n o ta ria t kontoruna ərizə verməkdən ibarətdir. Ərizə miras açıl dığı yerin notariat kontoruna verilir1 2. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hü ququ müəyyən edir ki, mirasın qəbulundan imtina notariat orqanında rəsmi ləşdirilməlidir (MM-in 1256-cı maddəsi). Ərizədə göstərilir ki, vərəsə mirası qə bul etməkdən imtina edir. O, həmin ərizəni geri götürə bilməz. Bununla vərəsə mirasdan imtina edir və tamamilə vərəsəlik hüququnu itirir. Notariat kontoruna mirası qəbul etməkdən imtina etmək barədə ərizə ve rilməsi hüquqi cəhətdən mirasdan imtinanı ifadə edir. Mirasdan faktiki (qeyri- h ü q uq i) cəhətdən də im tina oluna bilər. Əgər vərəsəliyə çağırılan şəxs mi rasın qəbul olunması üçün müəyyənləşdirilən müddət ərzində (üç aylıq müd dət ərzində) mirasa fa k tik i cəhətdən sa h ib lik etməzsə, bu, mirasdan fakti ki im tinanı b ild irir3. Vərəsə yalnız qanunla müəyyənləşdirilən müddət ərzində mirasın qəbulun dan imtina edə bilər. Qanun bunun üçün üç aylıq müddət müəyyənləşdirir 1
Н а с л е д о в а н и е п о з а к о н у и по завещ ан и ю . М ., 1967, с. 86. 2
Н а сл ед о в а н и е п о з ак о н у и завещ ани ю . М ., 1984, с. 21. 3
О ч ер к и со в ет ск о го н асл е д с т вен н о го права. М ., 1953, с. 179; С оветское гр а ж д а н с к о е п р аво . У ч еб н и к . Т о м 2 /П о д рсд.
М ., 1980, с.503. 651
(MM-in 1256-cı maddəsi). Həmin müddət vərəsənin vərəsəliyə çağırıldığını bil diyi və ya bilməli olduğu gündən hesablanır. Vərəsəliyə çağırılmaq onu ifadə edir ki, şəxs müvafiq növbənin vərəsələri sırasına və ya vəsiyyətnamədə gös tərilən şəxslərin dairəsinə daxildir. Şəxsin vərəsəliyə çağırılması üçün bir neçə faktın olması vacibdir. İki fakt olduqda, şəxs qanun üzrə vərəsəliyə çağırılmış hesab edilir: birincisi, həmin şəxsin qanun üzrə vərəsələr sırasına daxil olması; ikincisi, miras qoyan şəxsin qanun üzrə vərəsəliyi istisna edən vəsiyyətnamə qoymaması. Şəxsin vəsiyyət üzrə vərəsəliyə çağırılması üçün də iki faktın olması lazım dır: birincisi, vəsiyyətnamənin olması; ikincisi, həmin şəxsin miras açılan anda xeyrinə vəsiyyət olunan şəxslərin sırasına aid edilməsi. Çox vaxt vərəsə özünün vərəsəliyə çağırılm asını m ira s açılan gündə bilir. Belə halda m irasın qəbulundan üç aylıq im tin a m ü d d ə ti m iras açı lan gündən hesablanır. Bəzən vərəsənin vərə sə liyə ça ğ ırıld ığ ın ı b ild iy i günlə m irasın açıldığı gün üst-üstə düşm ür. M əsələn, vərəsə m iras q o yanın ölüm ündən, yəni m irasın açıldığı gündən (iy u lu n 1-i) b ir ay sonra xəbər tu tu r (avqustun 1-i). Aydın m əsələdir ki, bu halda vərəsə a v q u s tun 1-də özünün vərəsəliyə çağırıldığını b ilir. Məhz bu gündən etibarən üç aylıq im tina m üddəti hesablanır. Bəzən müəyyən səbəblər üzündən vərəsə üç aylıq müddət ərzində mirasın qəbulundan imtina edə bilmir, daha doğrusu, notariat kontoruna ərizə verə bil mir. Əgər həmin səbəblər üzrlü sayılarsa, m əhkəm ə ü ç a ylıq m üd d ə ti iki ay dan çox olm ayaraq uzada bilər. Bu səbəblərin dairəsini mülki qanunvericilik müəyyənləşdirmir. Vərəsənin xəstəliyi, xarici ölkədə olması, uzunmüddətli ezamiyyətə və ya ekspedisiyaya getməsi və s. üzrlü səbəb sayıla bilər. Bu sə bəblər o b ye ktiv xarakterə m alik olm alıdır. Misala müraciət edək. Yanvar ayının 1-də vətəndaş ölür və həmin gün vərəsə özünün vərəsəliyə çağırıldığını bilir. Deməli, o, yanvar ayının 1-dən aprelin 1-nə kimi (1-i də daxil olmaqla) üç aylıq müddət ərzində mirasın qəbulundan imtina edə bilər. Amma vərəsənin ağır xəstəliyə düçar olması həmin müddət ərzində onun mirasdan imtina et məsinə maneçilik törədir. Əgər bu halı məhkəmə üzrlü səbəb sayarsa, üç ay lıq müddət iki ay uzadılır, yəni vərəsə iyunun 1-nə kimi (1-i də daxil olmaqla) mirasdan imtina edə bilər. Mirasdan imtinanı vərəsə yalnız miras açıldıqdan sonra həyata keçirə bilər. Miras açılana kimi mirasdan imtina etmək hüquqi əhəmiyyətə malik olmur. Be lə ki, miras anlayışı yalnız miras açıldıqdan sonra yaranır. Əgər miras yoxdur sa, mirasdan imtina etmək haqqında danışmaq olmaz. Bununla belə, əgər vərəsəliyə birinci növbə vərəsələr çağırılmışlarsa, onda vərəsəliyə çağırılmadan ikinci növbə vərəsələr əvvəlcədən mirasdan imtina edə bilərlər və s. Ehtiyat vərəsə də vərəsəliyə çağırılana kimi mirasdan imtina edə bilər. Hüquq ədəbiyyatında və mülki qanunvericilikdə mirasdan imtinanın iki növü 652
fərqləndirilir’ : şərtsiz mirasdan imtina; istiqamətlənmiş mirasdan imtina. Ş ərtsiz m irasdan im tina odur ki, vərəsəliyə çağırılmış şəxs sözsüz, danı şıqsız və qeydsiz olaraq mirası qəbul etməkdən imtina edir. Bu halda miras dan imtina edən vərəsənin payı qanun üzrə vərəsələrə keçir və onlar arasında bərabər hissələrlə (paylarla) bölüşdürülür. Əgər miras qoyan vəsiyyətnamə ilə vərəsələr təyin edərsə, onda mirasdan imtina edən vərəsənin payı vəsiyyət üzrə vərəsələrə keçir və onlar arasında bərabər hissələrlə (paylarla) bölüşdü rülür. Bu hallara m iras paylarının artması deyilir. İstiq a m ə tlə n m iş m irasdan im tina dedikdə, vərəsənin mirası qəbul etmək dən qanun üzrə və ya vəsiyyət üzrə vərəsələr sırasından başqa şəxslərin xey rinə imtina etməsi başa düşülür. Mirasdan imtinanın bu növü mülki qanunveri cilikdə nəzərdə tutulmuşdur (MM-in 1261-ci maddəsi). Həmin növ imtina köh nə Mülki Məcəlləyə (1264) də məlum idi (556-cı maddə). İstiqamətlənmiş mirasdan imtina o vərəsənin payının artırılmasına səbəb olur ki, mirasdan məhz onun xeyrinə imtina edilmişdir. O, vərəsələr arasında m irasın b ö lü ş d ü rü lm ə s in in sadə yoludur. Belə ki, vərəsə öz miras payını digər vərəsəyə vermək üçün əvvəlcə mirası qəbul etməli, sonra isə onu vərə səyə bağışlamalıdır. Aydın məsələdir ki, bu, mürəkkəb və müəyyən vaxt tələb edən yoldur. Ən sadə yol isə dərhal vərəsənin öz miras payından digər vərə sənin xeyrinə imtina etməsindən ibarətdir. Məsələn, vərəsəliyin predmeti elə hesab edək ki, Bakıdakı yaşayış evidir. Moskva şəhərində yaşayan vərəsə poçtla göndərdiyi ərizədə göstərir ki, o, öz miras payından bacısının xeyrinə imtina edir. Əgər bağışlama yolundan istifadə olunsaydı, vərəsənin Moskva şəhərindən Bakıya gəlib mirası qəbul etməsi, sonra isə öz payını digər vərəsə yə bağışlaması lazım gələrdi. Bəzən birlikdə vərəsəliyə çağırılan vərəsələrdən biri müxtəlif ı ras səbəblərə görə (məsələn, ləyaqətsiz vərəsə sayılmasına görə, pay annln vəsiyyətnamənin etibarsız sayılmasına görə) «yox olur», «ara- a ırı ması dan ç|x|r>>^ ^ S q Z|
vərəsəlik hüququnu itirir. Bununla bağlı olaraq vərəsəlik hüququnu itirən vərəsəyə düşən miras payının hüquqi taleyi necə həll edilir? Həmin pay digər vərəsələrin miras paylarına daxil olur. Bu ha la mülki hüquq elmində miras paylarının artırılması deyilir. M iras paylarının artırılm ası dedikdə, eyni b ir miras qoyanın birlikdə və rəsəliyə çağırılan vərəsələrindən birinin - bu və ya digər səbəbə görə və rəsəlik hüququnu itirən vərəsənin payının yerdə qalan vərəsələrin miras paylarına daxil (əlavə) edilm əsi, həmin payları çoxaltması başa düşülür. Vərəsəliyə çağırılan vərəsənin «yox olması», «aradan çıxması», vərəsəlik hüququnu itirməsi əsasən bir neçə səbəblə bağlıdır. B irin c i səbəb ondan ibarətdir ki, mirasın qəbul edilməsi üçün nəzərdə tu tu la n m üddət (altı aylıq m üddət) ərzində vərəsə gəlib çıxmır. Həmin müd dət ərzində o, özünün mirası qəbul etmək niyyətini, istəyini və arzusunu bildir mir, ifadə etmir. Bunun motivi müxtəlif ola bilər. Məsələn, vərəsə özünü maddi 1 1 Советское гражданское право. У чебник. Том 2 / Под рсд.
М.,
1980, с. 503; Гордон М.В. Наследование по закону и по завещанию. М ., 1967, с. 84; Никипнок П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 189. 653
cəhətdən təminatlı hesab edir və istəyir ki, onun miras payı ehtiyacı olan vərə sələrə keçsin. Buna görə də mirası qəbul etməyə gəlmir. Vərəsə özünü səxa vətli göstərmək niyyəti ilə də belə hərəkət edə bilər. Vərəsə gəlib çıxmadıqda onun miras payı digər vərəsələrin sərəncamına ke çir və onların arasında bölünür. Bununla həmin vərəsələrin miras payı artırılır. İkinci səbəb vərəsəliyə çağırılan vərəsənin m irasdan im tin a etm əsindən ibarətdir. Mirasdan imtina edən vərəsənin payı başqa vərəsələrin miras pay larına artırılır, əlavə edilir. Üçüncü səbəb vəsiyyət edən tərəfindən və rə sə n in v ə rə s ə lik h ü q u q u n dan məhrum edilm əsindən ibarətdir. Bunun nəticəsində vərəsəlikdən məh rum edilən vərəsənin payına düşən miras hissəsi vərəsəliyə çağırılan vərəsə lərin sərəncamına keçir. Dördüncü səbəb nikahın etibarsız hesab e d ilm əsind ə n ib a rə td ir. Belə ki, ər-arvaddan birinin ölümündən sonra nikah etibarsız sayıla bilər. Bu halda sağ olan ər və ya arvad mirasdan pay almaq hüququnu itirir. Həmin pay isə digər vərəsələrə keçir. Beşinci səbəb onunla bağlıdır ki, övladlığa g ö tü rm ə e tib a rsız hesab edilsin. Bunun nəticəsində övladlığa götürülənin mirasdan pay almaq hüququ ləğv edilir. Bu pay isə digər vərəsələrin payına əlavə olunur. Altıncı səbəb vərəsənin ö lm üş elan ed ilm əsind ə n ib a rə td ir. Bu, öz hü quqi nəticələrinə görə ölüm hadisəsinə bərabər tutulur. Ona görə də vərəsə nin ölmüş elan edilməsi başqa vərəsələrin miras paylarının artırılmasına səbəb olan əsas ola bilər. Yeddinci səbəb vərəsəliyə iki vərəsənin çağırılm ası və bun la rd a n b iri nin ölm əsindən ib a rə td ir. Bunun üçün lazımdır ki, ölən vərəsənin öz vərəsə si olmasın. Məsələn, vətəndaşın vur-tut iki oğlu vardır. O, öldükdən sonra oğ lanların hər ikisi də vərəsəliyə çağırılırlar. Oğlanlardan biri mirası qəbul etməyə macal tapmamış ölür. Onun öz vərəsəsi yoxdur. Belə halda ölmüş vərəsənin miras payı öz qardaşının miras payına artırılır. Səkkizinci əsas vəsiyyətnam ənin etibarsız sayılm asından ib a rə td ir1. Belə ki, miras qoyan şəxs öz əmlakının hamısını yox, yalnız bir hissəsini vəsiy yətnamə ilə təyin etdiyi vərəsəyə vəsiyyət edir, Vəsiyyətnamə etibarsız sayılır (məsələn, hədə və ya zorakılıq nəticəsində tərtib edildiyinə görə). Bu halda vəsiyyət üzrə vərəsənin payı qanun üzrə vərəsələrin miras paylarına artırılır. Doqquzuncu əsas vərəsəliyə çağırılan şəxsin lə ya q ə tsiz vərəsə hesab edilm əsindən ibarətdir. Vərəsə ləyaqətsiz vərəsə kimi vərəsəlikdən kənar- laşdırıldıqda o, nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə ola bilər. Bu halda onun miras payı digər vərəsələrin sərəncamına keçir. Miras paylarının artırılması yalnız vərəsələrin miras paylarının miqdarının (həcminin) dəyişməsidir, həmin paylara əlavə edilməsidir. Həm qanun üzrə vərəsəlik zamanı, həm də vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı miras paylarının artı rılmasına yol verilir. Vərəsə mirasdan imtina etdikdə və ya mirası qəbul etmə- 1 1
Наследственное право. Учебное пособие. M ., 2003, с. 68; Зайцева Т.И., Краше нинников П.В.
Наследственное право (комментарий законодательства и пр актика его применения). М ., 2003, с. 139. 654
dikdə (mirası qəbul etməyə gəlmədikdə), onun payına düşən miras hissəsi qa nun üzrə vərəsəliyə çağırılan vərəsələrin sərəncamına keçir. O vərəsələrin sə rəncamına keçir ki, onlar mirasdan imtina edən və ya mirası qəbul etməyən vərəsənin aid olduğu növbəyə daxil olsunlar. Məsələn, mirasdan imtina edən və ya mirası qəbul etməyən vərəsə birinci növbə vərəsədirsə, onda onun mi ras payı həmin növbənin (yəni birinci növbənin) vərəsələrinə keçir. Əgər birin ci növbə vərəsələr yoxdursa və ya birinci növbə vərəsələr mirası qəbul etməz lərsə, onda miras payı sonrakı növbənin (ikinci növbənin) vərəsələrinə keçir və s. Deməli, «aradan çıxan» vərəsənin m iras payı qanun üzrə bütün və rəsələrə yox, yalnız «aradan çıxan» vərəsənin m ənsub olduğu növbənin vərəsələrinə keçir. Məsələn, miras qoyanın oğlu mirasdan imtina edir. Onun miras payı birinci növbə vərəsələrin sərəncamına keçir. Əgər birinci növbə və rəsələr olmazsa və ya onlar mirası qəbul etməsələr, miras payı ikinci növbə vərəsələrə (miras qoyanın qardaş və bacılarına) keçir. «Yox olan» vərəsənin miras payı qanun üzrə vərəsəliyə çağırılmış vərəsələr arasında bərabər qay dada bölüşdürülür (MM-in 1262 - ci maddəsi). Vəsiyyət üzrə vərəsə də mirasdan imtina edə bilər və ya onu qəbul etməz. Bu halda əgər miras qoyan şəxs öz əmlakının hamısını təyin etdiyi vərəsələrə vəsiyyət etdikdə (o, vərəsələri vəsiyyətnamə ilə təyin edir), «yox olan» vərəsə nin payı vəsiyyət üzrə vərəsələrin sərəncamına keçir və onların arasında paylarına m ütənasib surətdə bölü n ür (MM-in 1262-ci maddəsi). Məsələn, ata (miras qoyan) aşağıdakı məzmunda belə bir vəsiyyətnamə tərtib edir: «Bütün əmlakımı beş nəfər övladıma vəsiyyət edirəm». Miras açıldıqdan son ra bütün övladların hamısı vərəsəliyə çağırılır. Övladlardan biri mirası qəbul et məkdən imtina edir. Onun payına düşən miras hissəsi qanun üzrə vərəsələrə yox, vəsiyyət üzrə qalan digər vərəsələrin sərəncamına keçir və onların ara sında paylarına mütənasib surətdə bölüşdürülür. Bəzən vəsiyyətnamədə bütün miras əmlak vəsiyyət üzrə vərəsələr arasın da bölüşdürülür. Lakin miras açılan zaman bəlli olur ki, vərəsələrdən biri sağ deyildir. Bu halda ölən vərəsənin payına düşən miras hissəsi qanun üzrə və rəsələr arasında yox, vəsiyyət üzrə vərəsələr arasında bərabər qaydada bölü nür (MM-in 1178-ci maddəsi). Bununla vərəsələrin miras payları artırılır. Bəzən miras qoyan şəxs öz əmlakının hamısını yox, yalnız onun bir his sə sin i v ə siyyə t edir. Buna görə də miras qoyanın əmlakının digər hissəsi və siyyətnamədən kənarda qalır. Əgər vəsiyyət üzrə vərəsələrdən biri «yox olarsa», «aradan çıxarsa», onun m iras payı vəsiyyət üzrə qalan vərəsələ rə yox, qanun üzrə vərəsələrə ke çir1. Həmin pay mirasın sərbəstləşən his səsi olub, ümumən qanun üzrə vərəsələrin hamısının sərəncamına keçir və onlar arasında bərabər payla bölünür1 2.
Vərəsə vərəsəlik hüququndan məhrum edilə bilər. Bu halda onun pa yına düşən m iras hissəsi vərəsəliyə çağırılm ış qalan vərəsələrə keçir və onların arasında bərabər b ö lü şd ü rü lü r (MM-in 1144-cü maddəsi). 1
Очерки советского наследственного права. M ., 1953, с. 205. 2
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с.326. 655
Tövsiyə olunan əlavə ədəbiyyat Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. М., 1953 (глава V, VI, VII); Серебровский В.И. Принятие наследства И Советское государство и право. 1950, № 6. А нтим онов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. М., 1955 (глава VI); Черепахин Б.Б. Правопреемство по советскому гражданскому праву. М., 1962 // В книге: Черепахин Б.Б. Труды по гражданскому праву. М „ 2001, с. 414-422; Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965 (раздел III, глава 3); Н икитю к П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Ки шинев. 1973 (глава IV, § 4); Чепига Т. Способы принятия наследства // Советская юстиция. 1968, № 16;
Чепига Т. Продление срока на принятие наследства // Советская юс тиция. 1970, № 6; Гордон М.В. Наследование по закону и по завещанию, 1967; Рясенцев В.А. Наследование по закону и по завещанию в СССР. М., 1972; Эйдинова Э.Б. Наследование по закону и по завещанию. М., 1984; Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследование по закону и завещанию. М „ 1999; Саломатова Т.В. Наследование по завещанию и по закону. М., 2002; Барщ евский М.Ю. Наследственное право. М., 1996; Власов Ю.Н. Наследственное право Российской Федерации. М., 1998;
Толстой Ю.К. Наследственное право. М., 1999; Ш уш кевич Б.А. Наследственное право Российской Федерации. Тю- мен, 1998; Грудцы на Л.Ю. Наследование. М., 2002; Гущин В.В. Наследственное право. М., 2003; Л япунов С.Г. Наследование. М., 2003; Данилов Е.П. Наследование. Нотариат. Похороны. М., 2002; Зайцева Т.И., Краш енинников П.В. Наследственное право. М., 2003; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. В.А.Рясен- цева. М., 1976; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. В.П .Гриба нова, С.М.Корнеева. М., 1980; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. О.А. Красав чикова. М., 1985; Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К. Толстого. М., 1998; 656
Гражданское право. Учебник. Том 1 / Под ред. Е.А.Суханова М 1998;
Серебровский В.И. Фактическое непринятие наследником наследст ва и отказ его от наследства
Прововедение, 1972, № 3; Толстой В. Принятие наследства и отказ от его принятия I I Советская юстиция. 1966, № 13; Корнеева И.Л. Наследственное право Российской Федерации. Учеб ное пособие. М., 2003 (тема 7); Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право Российской Феде рации. Учебно-методическое пособие. М., 2002 (глава 2, § 3,4, 5); Власов Ю.Н., Калинин В.В. Нотариат (курс лекций). М., 2002 (лекция
Гришаев С.П. Наследственное право. Учебное пособие. М., 2002. 657
XVII FƏSİL MİRASIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ. VƏRƏSƏLİK HÜQUQUNUN RƏSMİLƏŞDİRİLMƏSİ. MİRASIN QƏBUL EDİLMƏSİNİN HÜQUQİ NƏTİCƏLƏRİ Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|