Оила психологияси

Psixologik bilimlar tizimida oila psixologiyasining tutgan 
o’rni 
Oilani o’rganish bo’yicha psixologlar tomonidan kiritilayotgan ko’pgina 
tendentsiyalar, nazariy takliflar, nikoh va oila modeli mohiyatini yaratishga intilishlar 
oila psixologiyasini psixologik bilimlar tizimida tutgan o’rni va uni dolzarb ekanligini 
chuqurroq o’ylab ko’rishni taqozo etadi. 
XXI asrga kelib insoniyat oldida qanday qilib o’z yolg’izligini engishi, o’zga kishi 
bilan qanday qilib mustahkam, garmonik, ittifoq tuzish va qanday qilib bu ittifoqni uzoq 
yillar, butun umr davomida saqlash kabi muammolar keskin turibdi. Bu haqda 
S.L.Rubinshteyn to’g’ri fikrni aytgan: ―Inson hayoti asosini, o’zagini o’zga kishi , 
odamlarga bo’lgan munosabat tashkil qiladi. Inson ―yuragi‖ uning boshqa odamlarga 
bo’lgan munosabatlaridan to’qilgan; uning bahosi, baholanishi odam qanday insoniy 
munosabatlarga intilishiga qarab, odamlarga va o’zga kishiga qanday munosabat o’rnata 
olishiga qarab aniqlanadi. Insonning boshqa odamlarga bo’lgan munosabati asosida 
inson hayotini tahlil qilish psixologiyani asosiy yadrosini tashkil etadi‖. 
Oila hakida alohda fan yo’q. lekin oilaning turli jihatlarini o’rganish bilan 10 dan 
ortiq fanlar shug’ullanadi. Bu fanlar quydagilarni o’z ichiga oladi. Etnografiya - nikoh oila 
munosabatlarini xalqlar turmush tarzining bir tabakasi sifatida o’rganadi. 
Aholishunoslik - demografiya - aholining hamda uning asosiy bo’g’ini bo’lmish, oilaning 
turli xil muammolarni siyosiy-ijtimoy, iqtisodiy va tarixiy jarayonlar asosida o’rganadi. 
Iktisod fani bilan statistika fani, oila byudjeti oila ishlab chiqarishi, oilaviy iste’molni, 
mehnat taqsimotini, oiladagi xo’jalik iqtisodiy munosabatlarni tadqiq etish bilan shug’ullanadi. 
Psixologiyaning vazifasi - asosan nikoh-oila munosabatlarida namoyon buladigan 
xissiyot, tasavvur urf-odatlarni ruhiy xodisalarning ijtimoiy tabiiy manbalarini o’rganishdan 
iborat. 
Oila pedagogikasi - oilaning bolalarga ko’rsatadigan ta’sirini oiladagi tarbiya 
qonuniyatlari, vositalarini ota yoki onaning bolaga ta’siri, oila va uning boshka tarbiya 
muassasalarining o’zaro munosabatini aniklashdir. 
Tibbiyot fani - nikohning fiziologik jihatlarini va ularning okibatlarini, oilaning oila 
a’zolari sogligiga ta’siri tadqiq qiladi. 
Xuquqshunoslik - oila nikoh va oila tug’risidagi qonunlarni va oilaning ijtimoiy 
xayotga munosabatini urganib xukukiy koidalarni asoslab beradi. Oilaning vujudga kelishi 
uzok o’tmish bilan O’rta Osiyo xalklarida oilaning eng dastlabki tarixiy shakli patrearxal oila 
tarzida vujudga kelgan. Bu oila ayni zamonda jamiyatning asosiy ishlab chikarish jamoasi ham 
bulgan. Shuning uchun oilaviy munosabatlarga xar bir oila a’zolarining xatti-xarakatlariga 
alohida e’tibor berilgan. Patriarxal oila, eramizdan oldingi bir ming yilliklarda vujudga kelgan. 
Uning rivojlangan davri eramizning birinchi asriga tug’ri keladi. Eramizning bir ming yilligi 
urtalarida kichik-kichik oilalar tarkib topa boshladi. 
Nikoh-bu erkak bilan ayol urtasidagi muayyan ittifokning va bu ittifokning jamiyat 
davlat tomonidan tan olinishi va ma’kullanishining tarixiy shaklidir 
Uzbekiston Respublikasining «Oila kodeksi» (1998 yil 30 aprelda tasdiklangan) 2-bulim 3 
bobga asosan nikoh tuzish tarkibi va shartlari masalalarini yoritishga karatilgandir. Jamiyat 

---

22 
nikoh vositasi bilan erkak va ayol o’rtasidagi tabiiy munosabatlarni tartibga solib turadi. er-
xotin, ota-ona va farzandlar orasida ahlokiy majburiyatlar o’rnatadi. 
Nikoh so’zi- (arabcha-qo’shilish) uzbek tiliga arablardan kirib kelgan. Uzbekiston 
Respublikasi Niko.x va oila kodeksining 13-moddasiga binoan nikoh fuqorolik xolatini 
dalolatnomalarining ro’yhatidan o’tkazish yuklatilgan davlat organlarida kayd etiladi, shunday 
nikohgina xukuk va majburiyatni vujudga keltiradi. Uzbekiston Respublikasida nikohni 
uning ijtimoiy mohiyati, maqsadiga. ko’ra oilani mustaxkamlash ehtiyojini yosh avlodni ahloqi, 
sihat-salomatligini xisobga olib, bir qator shartlarga amal kilgan holda tuzish zarurligi 
belgilanadi: bu talablar nikohdan o’tish shartlari deyiladi 
a) Nikohdan o’tuvchi shaxslarning o’zaro roziligi (Uzbekiston Respublikasining Nikoh 
va oila kodeksi 17-moddasi) 
b) Nikoh yoshining belgilanishi (Uzbekyston Respublikasining Nikoh va oila kodeksining 18 
- moddasida 1 8-yosh yigitlar, 17-yosh qizlar). 
Xalkimizda nikoh eng avvalo arshi a’loda o’kilib, keyin erda, degan naql behuda 
aytilmagan. Ota-bobolarimizning azaliy tushunchalari bo’yicha, nikoh ilohiy axd, oila 
muqaddasdir. «Xotinlaringiz-ziroatlaringizdir» deyiladi. Kur’oni Karimning Bakara surasi - 
223 oyatida. Nikohdan o’tib oila qurishdan asosiy maqsad inson avlodining davomiyligidir. 
Nikohga kirishda yanglishmaslik, mustaxkam oila tashkil topishga olib keladi. Ahil totuv 
yashash, halol mehnat muxabbatga asoslangan oila jamiyatning munosib avlod, axloqi pok 
jamiyat ishiga, taraqqiyotimizga, mustakilligimizga sadokatli inson tarbiyalab etkazishda 
muxim rol o’ynaydi. 
Qadimdan Sharq oilalari yigit-kizlarni oilaviy turmushga tayyorlashga alohida 
e’tibor berganlar yigitlar alohida, kizlar alohida maxsus enaga-tarbiyachilar tomonidan 
tarbiyalanganlar. 
Birlashgan Millatlar tashkilotining qaroriga binoan 1994 yil «Xajaro oila yili» deb 
e’lon kilindi, Respublikamizda 1998 yil «Oila yili, 1999 yil «Ayollar yili» deb e’lon 
kilindi. 
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek oila jamiyatning negizi. Bizning 
davlatmizni ham katta bir oila deb tushunish mumkin va lozim. Bunda o’zaro xurmat va 
kattik tartib bulmasa, oilaning barcha a’zolari uz burchlarini ado etmasa, bir-biriga nisbatan 
ezgulik bilan mexr-okibat kursatmasa yaxshi va munosib tarzda yashash mumkin emas. Oila 
turmush va vijdon qonunlari asosida kuriladi, uzning kup asrlik mustaxkam va ma’naviy 
tayanchlariga ega buladi. Oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab-
extiyojlari va kadriyatlari shakllanadi. Uzbeklarning aksariyati uzining shaxsiy farovonligi 
tug’risida emas, balki oilasining karindosh-uruglari va yakin odamlarining, 
kushnilarining omon-esonligi tug’risida g’amxo’rlik qilishni birinchi o’ringa quyadi. Bu 
esa eng oliy darajada ma’naviy kadriyat, inson qalbini gavxaridir. Yurtboshimizning bu fikrlari 
o’zbek oilasining o’ziga xos xususiyatining asosini tashkil etadi. Yurtboshimizning 
traqqiyotida jamiyatimiz asosi- o’zbek oilalarining ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy xolatida 
muxim rol o’ynamokda, chunki oilalarnnsh xar tomonlama yuksalishi jamiyatning 
yuksalishi demakdir. 
Xuddi shu ma’noda kelajagimiz bo’lmish yosh avlod va uning taraqqiyoti davlat 
ahamiyatiga molik masaladir. Ikkinchi tomondan jamiyatning oila va oilaviy tarbiyaga bulgan 
talabi ham kun sayin ortib bormokda. Ota-onalarning oilada bolalarni xar tomonlama etuk-
barkamol taraqqiyotiga oid layokatni oshirish xozirgi kunning dolzarb masalasidir. Uzbek 
oilasining dunyodagi boshka oilalarga uxshash tomonlari kup. lekin shu bilan birga uning 

---

23 
uziga xos jihatlari ham yo’q emas. O’zbek oilalarining uziga xos tomoni - xayo-iboning 
kuchliligidadir. Ma’naviyatsiz moddiy farovonlikka ham umumtaraqqiyotga ham erishib 
bulmaydi. Ma’naviy qashshoqlik milliy tanazzulga olib boradi. Nohalol ayoldan halol 
boshqarish va o’z-o’zini boshqarishdagi ishtirokidan, faoliyat natijasidan qoniqqanlidir. 
Oiladagi psixologik muhit - boshqa har qanday gruppada bo’lgan qonunlardan 
tarkib topadi. Biroq oilada ish birmuncha murakkabrokdir. Unda kishilar o’z hayotining 
ko’proq qismini o’tkazadi. Ular bir-birlari bilan ko’proq samimiy tuyg’ular va 
munosabatlar orqali bog’langandir. Oila baxtining asosida oilaning psixologik muhiti 
yotadi. Oilaning psixlogik muhitiga er-xotinlarning ham, umuman kishilarga ham oila 
a’zolariga va bir-birlariga bo’lgan munosabatlari ta’sir qiladi. 
Sotsialog-psixologlar baxtli va baxtsiz oilalarda erning o’ziga va xotiniga bo’lgan 
munosabatlarning xususiyalarini aniqlaganlar. Ular qiziqarli faktlarga ega bo’ldilar. 
Oiladagi psixolgik muhit er-xotin qiziqishlarining umumiyligi bilan xarakterlanadi, eng 
muhimi ularning ikkalasi ham qiziqish bilan hisoblasha bilishlarida va e’tibor bera 
bilishlaridadir. Er-xotin katta ijtimoiy muammo va talablar bilan yashaydigan 
oilalargina baxtli bo’lishlari mumkin. 
Oiladagi qulay axloqiy-psixologik muhit er-xotin va oilaning boshqa a’zolarida 
o’ziga ishonish, kishilarga ishonish, quvnoqlik, vazminlik kabi fazilat va tuyg’ularni 
shakllantirishga ta’sir ko’rsatadi. 
Psixologik muhit kishilarning muvofiqligida yanada aniq namoyon bo’ladi. 
Kishilar bir-birlari bilan muvofiqligi, avvalo hayotning qadri, qiziqishlari, emotsional 
ko’rsatmalarining umumiy tarzi hamoxangligi nazarda tutiladi, natijada oilada bir-birini 
tushunish, boshqalarning qadrini ham, shuningdek insonni qanday bo’lsa shundayligicha 
qabul qiladi. Oila a’zolarida psixologik qulaylik ishonchlilik, himoyalanish, bir-birining 
muomalasidan qatnoatlanish muvofiqlikning ichki mub’ektiv ko’rsatgichidir. 
Kishilarning nomuvofiqligi oila a’zolariningg bir-birlari bilan muomalada va 
o’zaro harakatda bo’lgan ehtiyojlarining chegaralanganligidadir.