Oliy matematika, statistika va ekonometrika

Tashqi savdoda baholarning shakllanish xususiyatlari
Tashqi savdoga tahliliy yondashishda indekslar usulining ahamiyati katta. Chunki zamon va makonda tashqi 
savdoni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Baho indeksi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
Paashe formulasi. 
Ba’zi hollarda ayrim tovarlar uchun baho indeksini hisoblashga to‘g‘ri keladi. 
Tashqi savdoni fizik hajmidagi o‘zgarishlar umumiy tarzda quyidagi indeks orqali ifodalanadi: 
ayrim tovarlar uchun esa: 
Bundan tashqari tashqi savdo shartini ifodalovchi indek 
Bu erda: I
re
– eksportning o‘rtacha baho indeksi. 
I
ri
– importning o‘rtacha baho indeksi. 
Shu bilan birga tashqi savdo strategiyasini ifodalab beruvchi import kvota va eksport kvota darajasi va indeksi 
hisoblanadi. 
Eksport kvotasi darajasi: 
Tashqi savdoni rivojlanish tendentsiyalarini tahlil qilishda eksport va import elastikligi koeffisenti hisoblanadi. 
Eksport elastikligi: 
Bu erda o‘sishning mutlaq qiymatini ifoda etadi. 
Birinchi ko‘rsatkich YaIMning o‘sish tendentsiyasiga nisbatan eksport o‘sish tendentsiyasi nisbatini aniqlaydi. Ya’ni, 
mahsulot eksporti YaIM o‘sish ta’siri va eksport hajmi real o‘sishini ifodalaydi. 
Ikkinchi ko‘rsatkich esa YaIM o‘sishi bilan import hajmi o‘sishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalab, ularning o‘sish 
tendentsiyalarini o‘zaro taqqoslashga imkon beradi. 

---

81 
Statistika yuqorida aytib o‘tilgan ko‘rsatkichlardan tashqari tashqi savdo salmog‘i, uning turilishi ham keng o‘rganadi.
25
Xalqaro savdo amaliyotida o‘ndan ortiq shartnoma sharoitiga bog‘liq bir necha va o‘sha tovarga o‘rnatilishi 
mumkin bo‘lgan narx turlari mavjud. Narxlar ro‘yxati xalqaro savdo atamalari qoidalari «INKOTERMS»da bayon 
etilgan. Shartnoma shartlarini shakllantirishda bazis yoki o‘tgan davr uchun preyskurant narxlaridan foydalaniladi. U 
narxlar maxsus preyskurant – spravochniklarda keltiriladi. Standartga muvofiq eksport qilinuvchi tovarlar «G‘OV», 
«G‘OV – jo‘natish porti», «G‘OV – franko – quruqlik chegarasi» baholarida, import qilinuvchi tovarlar «CIF», «CIF – 
import belgilangan port», «CIF – import belgilangan mamlakat franko – quruqlik chegarasi» baholarida keltiriladi. 
«G‘OV» bahosi sotuvchi mamlakat chegarasida vujudga keladi. Ammo, xalqaro shartnomalarni tuzishda shu 
narsani nazarda tutish lozimki, INKOTERMS sotish harid qilish shartlari bazis hisoblanib, savdo – sotiq qiluvchi 
tomonlar uchun majburiy emas.
26
Tomonlar o‘zlarini qoniqtirgan qoidalarni ishlab chiqishi mumkin. Bunda, G‘OV abbrevaturasi, masalan AQSh 
savdo qonuniga ko‘ra umuman INKOTERMSdan boshqa shartlarni anglatadi. 
Shu sababli har bir muayyan sharoitda turli mamlakatlarda amal qiluvchi savdo qoidalari bilan yaqindan tanishib 
chiqish zarur, ya’ni milliy INKOTERMS bilan G‘OV qiymati quyidagicha shakllanadi: 
Tovarning kontrakt qiymati Q tovarni kema sathiga olib kelish bilan bog‘liq barcha harajatlar Q «Erkin sathga» 
ortish (eksport bojini hisobga olgan holda) G‘OV qiymati tashqi savdo pirovardida qayd etiladi va eksportyor o‘z 
sherigidan olishi kerak bo‘lgan qiymatni bildiradi. 
CIF import qiymati import qiluvchi mamlakat chegarasida yuzaga keladi. 
CIF sharoiti bo‘yicha tovarlarni etkazib berishda sotish bahosiga quyidagilar kiradi: 
Tovarning o‘z bahosi Q tovarni belgilangan portgacha etkazib berish transport harajatlari(fraxt) Q tovarni 
sug‘urtalash harajatlari. 
Agar fraxt va G‘OV bahosini nazarda tutsak, CIF bahosini quyidagicha ifodalash mumkin: 
G‘OV qiymati Q Fraxt Q Eksport qiluvchi chegarasidan import qiluvchi mamlakat chegarasigacha sug‘urtalash. 
CIF sharti bo‘yicha mahsulot etkazib berishda sotuvchi transport vositalarini fraxt qilishi, fraxtni to‘lashi, tovarni 
jo‘natish portiga etkazish, o‘z hisobiga transpotrga ortish, haridorga to‘lov hujjatlarini topshirish(kinosament) kerak. 
Sotuvchi tovarni sug‘urtalashi shart bo‘lib, haridorga sug‘urta polisini topshirishi zarur. Haridor tovarni tushirib olish, uni 
omborxonaga joylash va saqlash bilan bog‘liq harajatlarni o‘z zimmasiga oladi. Demak, tovarni tushirishgacha bo‘lgan 
harajatlarni sotuvchi, tushirgandan keyingi harajatlarni esa haridor o‘z zimmasiga olishi zarur. 
Xalqaro amaliyotda G‘OV va CIF baholarini aniqlashda asos CAFAcost (and freight), bahosi bo’lib, unga faqat 
tovarning bahosi va tashish(transport) harajatlari kiradi. Nazariya bo‘yicha xalqaro savdoni tahlil qilishda, jahon bo‘yicha 
import va eksport qiymati teng bo‘lishi kerak. Afsuski, amalda bunday bo‘lmaydi. Sababi eksport G‘OV baholarida, 
import esa CIF baholarida hisobga olinadi. Ushbu holatni xalqaro savdoni tahlil qilishda yodda tutish zarur. 
AQSh statistikasida to‘lov balansida eksport va import G‘OV baholarida hisoblanadi. 
MHT kabi xalqaro hisoblar faol iqtisodiy operatsiyalar, yig’im hisoblar va aktiv va passiv balanslarda xam ishtirok 
etadi. Iqtisodiy operatsiyalar yig’ini to’lov balansi deb ataladi. Xalqaro hisoblarni umumiy ta’suroti (SNS misolida 
raqamli masala qo’llanilishi bilan) 26.3. jadvalida ko’rsatilgan. 3ta joriy hisoblar maxsulotning hisobidan, asosiy va 
qo’shimcha daromadlaridan iborat. Asosiy daromat hisobi SNSdagi asosiy daromadlarning taqsimlashiga mos keladi, 
qo’shimcha daromadlar esa SNSdagi qo’shimcha daromadlarning taqsimlashiga. RPB-6da daromadlar hisoblarining 
atamalarida “taqsimlash” va “qayta taqsimlash” kabi so’zlar ishlatilmaydi. Buning sababi – ularda bir tarafning ikkinchi 
tarafiga nisbatdan taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni ko’rsatilmaydi, faqatgina bir tarafning nuqtai nazaridan 
daromadlarning ko’rinishi taqdim etiladi. 
Xalqaro hisoblarida hisob bo’lmaganligi sababli, mablag’lardan mos ravishda foydalanish, pensiya xuquqlarini 
o’zgartirishlarini to’g’irlash ikkilamchi mablag’larni hisobga kiritilganligidan so’ng aloxida bandta paydo bo’ladi. (chet 
eldan tushadigan pensiyalar, ayni damda ko’pchilik mamlakatlar uchun kichik qiymatni tashkil etadi.) 
Halqaro hisoblarda ishlab chiqarish hisoblarida aniq analoglar mavjud emas, ta’lim mablag’larining hisobi va 
mablag’larning ishlatish hisobi, lek halqaro hisoblar, ishlab chiqarish, is’temol qilish (yoki kapitalni yyog’ish) 
Maxsulotlarning Import va Eksportlari barcha hollarda oddiy iqtisodiy operatsiyalar turida ko’zdan kechiraladi, 
konteksdagi noma’lum xalqaro operatsiyalar keyinchalik oraliq is’temol sifatida foydalaniladimi, oxirgi is’temol yoki 
kapital yeg’ish, yoki ular eksportlanadi. Maxsulotlarni o’z tabiati bo’yicha is’temol qilish ichki iqtisodiy xususiyatga ega. 
Maxsulotlar va xizmatlar hisobi faqatgina maxsulotlar va xizmatlar importi va eksportidan iborat. Bular transchegara 
aspektlariga ega bo’lgan yagona iqtisodiet maxsulotlar va xizmatlar operatsiyalaridir. Maxsulotlar va xizmatlar ma’lum 
bir iqtisodiyot mulk bir davlatdan boshqa davlatga o’tayotgan paytida ro’yxatga olinadi. Odatda mulkning o’zgarishi 
uning joy almashishiga olib keladi, lekin bu xarakat doim talab etilmaydi. Maxsulotlar chet elda qayta sotish jarayonida 
o’z egasini o’zgartirishlari mumkin. Bu xarakatlar maxsulot uchinchi egaga sotilmagunicha sodir bo’ladi. O’z joyini 
o’zgartirayotgan maxsulotlar bir davlatdan boshqa davlatga o’tgan iqtisodiy mulk shaklini o’zgartirishsiz import va 
eksport maxsuloti bo’lib hisoblanmaydi. Shunday qilib, chet elga qayta ishlash uchun yuborilgan va mamlakatimizga 
qaytib kelgan maxsulotlar import va eksport maxsulotlarning safiga qo’shilmaydi, ammo eksport va import xizmatlari 
bo’yicha faqatgina maxsulot qayta ishlanganligi uchun xizmat narxiga qo’shimcha narx belgilanadi. 
To’lov balansida aloxida e’tibor maxsulotlar va xizmatlardagi farqga qaratiladi. Bu farq iqtisodiyot siyosatini 
25
http://economical.uz/2016/05/03/tashqi-savdo-baholari-statistikasi/ 
26
http://economical.uz/2016/05/03/tashqi-savdo-baholari-statistikasi/ 

---

82 
qiziqishlarini tasvirlaydi, chunki maxsulotlar va xizmatlar turli xil xalqaro shartnomalarning ob’ektlari bo’lib hisoblanadi. 
Bundan tashqari u boj manbailaridan kelayotgan maxsulotlarning ma’lumotlarini ko’rsatadi. Ammo boshqalar barcha 
xizmatlar xaqida ma’lumotni to’lov xujjatlaridan va tekshiruvlardan olishadi.