2. Vaqtli qatorlarni tekislash usullari
Bazisli usulda Z
0
У
У
i
у
б
anjirsimon usulda
1
i
i
у
У
У
з
Bazisli usulda
100
0
6
У
У
R
i
Zanjirsimon usulda
100
1
3
i
i
У
У
R
Bazisli usulda
100
100
0
0
б
б
i
б
R
R
ёки
У
У
У
R
Zanjirsimon usulda
100
100
1
1
з
з
i
i
i
з
R
R
ёки
У
У
У
R
1
1
1
1
01
,
0
100
*
i
i
i
i
i
i
p
у
У
У
У
У
У
У
R
з
n
Y
n
Y
Y
Y
Y
n
...
2
1
1
2
1
...
2
1
2
1
n
Y
Y
Y
Y
n
t
Y
t
i
i
i
Y
29
Interval (davr) oralig’ini kengaytirish
– bu usulning mohiyati shuki, agar oldingi intervallarda hisoblangan
darajalar hodisaning rivojlanish tendentsiyasini ko’rsatmasa, ular asosida yangi intervallar (kengaytirilgan) tuzilib va har
bir yangi interval bo’yicha qator darajasi hisoblaniladi.
Sirg’anchiqli o’rtachani hisoblash
– bu usulning mohiyati shundaki, unda dinamika qatorlarida keltirilgan haqiqiy
darajalar sirg’anchiq o’rtacha miqdor bilan almashtiriladi.
Analitik tekislash
– bu usulning asosiy mazmuni bo’lib,
rivojlanishning asosiy tendentsiyasini vaqt (
Ut
) funktsiyasi sifatida hisoblanishidir: U
ti
=f(ti)
Masala.Mamlakatda ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlarining qiymati haqida ma’lumotlar keltirilgan:
Yillar
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Iste’mol
tovarlari, mlrd
so’m.
1825,3
1200,6
1535,2
2023,3
1821,4
1733,7
2156,1
2001,4
2687,3
1)
davrlar oralig’ini (3 yillik) kengaytiring;
2)
sirg’anchiqli o’rtachalarni hisoblang;
3)
analitik tekislang.
Yechish.
Davrlar oralig’ini kengaytirish va sirg’anchiqli o’rtachalarning hisobini quyidagi jadvalda keltiramiz:
Yillar
Iste’mol tovarlari
qiymati,
mlrd so’m
3 yillik
qiymat
O’rtacha
yillik, mlrd
so’m
Sirg’anchiq o’rtacha
darajalarini hisoblash
Sirg’anchiqli
o’rtacha qiymat,
mlrd so’m
2006
1825,3
-
-
2007
1200,6
(1825,3+1200,6+1535,2):3
1520,4
2008
1535,2
4561,1
1520,4
(1200,6+1535,2+2023,3):3
1586,4
2009
2023,3
(1535,2+2023,3+1821,4): 3
1793,3
2010
1821,4
(2023,3+1821,4+1733,7):3
1859,5
2011
1733,7
5578,4
1859,5
(1821,4+1733,7+2156,1):3
1903,7
2012
2156,1
(1733,7+2156,1+2001,4):3
1963,7
2013
2001,4
(2156,1+2001,4+2687,3):3
2281,6
2014
2687,3
6844,8
2281,6
-
-
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki sirg’anchiq o’rtachalar hisoblangan qator miqyosida ishlab chiqarilgan
iste’mol tovarlari qiymati mutassil o’sib borish yo’nalishiga ega.
Vaqtli qatorlarida mavjud tendensiyani aniqlashning eng muhim usullaridan biri-analitik tekislashdir. Bunday
sharoitda dinamika qatori quyidagi tenglama bilan tekislanadi:
,
bu yerda: t-vaqt birligi;
t
Y
-nazariy daraja;
a
0
,
a
1
tenglama parametrlari.
a
0
va
a
1
parametrlarni aniqlash uchun quyidagi tenglamalar sistemasini yechish kerak:
t
a
a
Y
t
1
0
t
Y
t
Y
t
n
t
a
a
a
a
2
1
0
1
0
30
Agar
0
t
bo’lsa, u holda tenglama quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi.
Demak,
t
a
a
Y
t
1
0
tenglamadagi
a
0
va
a
1
parametrlarini
aniqlash
uchun,
t
Y
2
,
va
t
Y
larni aniqlash kerak.
Endi olingan qiymatlarni o’z o’rniga qo’ysak u holda tenglama quyidagi ko’rinishga keladi:
t
Y
t
4
,
113
1
,
1887
Barcha hisob-kitoblarni quyidagi jadvalda bajaramiz:
Yillar
Iste’mol tovarlari, mlrd
so’m (U)
T
t
2
Y t
Y
t
=1887,1+113,4∙ t
2003
1825,3
-4
16
-7301,2
Y
t
=1887,1+113,4∙ (-4)=1433,5
2004
1200,6
-3
9
-3601,8
Y
t
=1887,1+113,4∙ (-3)=1546,9
2005
1535,2
-2
4
-3070,4
Y
t
=1887,1+113,4∙ (-2)=1660,3
2006
2023,3
-1
1
-2023,3
Y
t
=1887,1+113,4∙ (-1)=1773,7
2007
1821,4
0
0
0
Y
t
=1887,1+113,4∙ (0)=1887,1
2008
1733,7
1
1
1733,7
Y
t
=1887,1+113,4∙ (1)=2000,5
2009
2156,1
2
4
4312,2
Y
t
=1887,1+113,4∙ (2)=2113,9
2010
2001,4
3
9
6004,2
Y
t
=1887,1+113,4∙ (3)=2227,3
2011
2687,3
4
16
10749,2
Y
t
=1887,1+113,4∙ (4)=2340,7
∑
16984,3
0
60
6802,6
16984,3
Vaqtli qatorlaridagi tendensiyalarni o’rganishda statistikada mavsumiylik indeksi hisoblaniladi. Bu indeks vaqtli
qatorning boshlang’ich ma’lumotlar asosida hisoblangan darajalar
i
Y
ni nazariy daraja
Y
nisbati bilan aniqlanadi.
,
bu yerda:
m
I
mavsumiylik indeksi;
i
Y
oylik boshlang’ich darajalar;
Y
-o’rtacha oylik daraja, ya’ni
n
Y
Y
i
:
Interpolyatsiya deganda vaqtli qatorlari oralig’idagi noma’lum darajani aniqlash tushuniladi.
Noma’lum darajalar quyidagi usullarni qo’llash yordamida aniqlanadi
Noma’lum darajaning ikki yonidagi darajalar o’rtachasi
Qo’shimcha yoki o’rtacha qo’shimcha mutlaq o’zgarish ko’rsatkichlari
Qo’shimcha yoki o’rtacha qo’shimcha o’sish sur’atlari ko’rsatkichlari asosida
Ekstrapolyatsiya
deganda vaqtli qatorlarining bo’lajak davr yoki perspektiv darajalarini aniqlash tushuniladi. Bu
usul ikki turda bo’ladi:
Perspektiv ekstrapolyatsiya, ya’ni bo’lajak noma’lum davrlar darajalarini aniqlash
Retrospektiv ekstrapolyatsiya, ya’ni oldingi o’tgan davrlar darajalarini tekshirish.
t
Y
Y
n
t
a
a
2
1
0
t
a
a
t
Y
n
Y
2
1
0
4
,
113
60
6
,
6802
1
,
1887
9
3
,
16984
2
1
0
t
a
a
t
Y
n
Y
100
Y
Y
I
i
m
31
3 Biznesda prognozlash (bashoratlash)
Iqtisodiy sharoitlar vaqt oralig’iga qarab o’zgarar ekan, menejerlar o’z komponiyalariga tasir etuvchi shu
sharoitlarni prognoz (bashorat) qila olishlari lozim. Aniq rejalashtirishni amalga oshirishni taminlovchi usullardan biri bu
prognozlash yani, bashoratlash (forecasting)dir. Ishlab chiqarilgan usullarning ko’pligiga qaramasdan, ularning barchasi
kelajakda sodir bo’ladigan hodisalarni oldindan bashoratlashga qaratilgan. Chunki, kompaniyaning rivojlanish rejasi va
strategiyasini ishlab chiqishda ana shu o’zgarishlarni etiborga olinadi.
7
Zamonaviy jamiyatda prognozlashga bo’lgan ehtiyoj doimo mavjud bo’ladi. Masalan: Davlat hukumati azolari to’g’ri
siyosatni tanlashi uchun ishsizlik darajasini, inflyatsiya, ishlab chiqarish sanoati, soliq stavkalarini prognozlashi (
bashoratlash) lozim. Avia kompaniya direktori xodimlar va texnologiyalarga bo’lgan ehtiyojini aniqlashi uchun avia
tashish hajmini aytib bera olishi darkor. Yoki yotoqxonada etarli joylarni shakllantirishi uchun, institut eki kollej
mamuriyati kelgusi yilda o’qitiladigan talabalar sonini bilishi lozim.
Prognozlashga (bashoratlashga) yondashishning ikki usuli mavjud:
1.sifatli ; 2.Hajmli(sonli).
Agar izlanuvchiga hajmli maumotlar malum bo’lmasa, unda u
Dostları ilə paylaş: |